Tuesday, February 24, 2004
تاريخ بيزي گؤزله مه يه جك!
زهره وفايي
تاريخ آدلانان مبحث،چئشيد لي زامان لارا و قونو لارا عايد اولان بيرسوزدور.اسـكي زامان لارين تاريخي و اونون برابر ينده بير ده يئـني عصرين تاريخـي( معاصرتاريخ )وار دير.يئني تاريخ مبحثي ده يئنه اوچ عـصره بولونور: رُنسانس (17نجي عصير) ـ صنـعت(18نجي عصير )و يئـني عصير(19 نجو بوگونه كيمي).آنجاق بو عصيرلر چئشيدلي آد قويولسادا،اونلار بيرـ بيرينه باغلي و ياناشي يارانماقلاري هامويا بللي دير.
تاريخ بيرده قونولارا سئرا لانير، مثا ل: بـينا لارين تاريخي،انسانلارين يا شام تاريخي،توخونان پارچا لارين، قا لي لارين تاريخي،ادبيات تاريخي و... بير ده ان اونملي سي اولان سياسي تاريخ دير و بو اونم سبب ديركي تاريخ سوزو گلنده هامونون اونجه فيكري اونون سياسي بولو مونه يول آچسين. سياسي تاريخ چوخ سبب لره گوره اونملي دير، نه دن كي بيرخا لقين ياشامي و يا اولومــو، بير اولكه نين دوغـولما سي ويا عـكسينه مـحو اولما سي،يئني قدرت لرين تاپيلماسي و اون لارجا باشقا موناسبت بو تاريخ ده گوزه چارپير.بو تاريخ زامان لا ياناشي گئدير و دئمه ك تاريخين تكجه بولومودوركي اوندا مطلق دايانماق وآياق سالماق دا بئله معنا سيز و محال گورونور.بئله ليك ده گوره ك يئني تاريخ ده،300ايل عرضينده،اوز وئره ن دئيشيك ليك لر نه اولور، كيم لرين ساريسيندان باش وئرير،كيم لرين خئيرينه و كيم لرين ضررينه گئدير؟
يئني بير دولت ،اسرائيل
ايه ر« زامان» فاكتين بو باره ده اونملي اولماقينا اينانيريق،«يئر» فاكتينا دا اينانما لييق،نه دن كي گورونوب ويئنه گورونور دونيانين هربير بوجاقيندا اوز وئره ن بير بالاجا حادثه زاماني چاتديقجا،دونيانين هر بير يئرينه آياق آچيب وگله بيلير.اوناگوره ده يئني تاريخ، تكجه بيرخالقا يوخ بلكه دونيانين تامام انسانلارينا عايداولان بيرعلم سانيلير.بونا مثال اوزياشام اولكه ميزي نظرده آلاراق،اونون باشينا گله ن لري بو اوچ يوزايل عرضيند، دوشونمه ك ايچون، دونيانين هر بيربوجاقينا باش چكمه لييك:
1722 نجي ميلادي ايلينده،بويوك بريتانيانين دومانلي باش كنتي، لندن شهرينده، بير بالا ائوده، نئچه كس ييغيشيب، بير قرارا گلديلـر.اونلار بويوك بريتانيا حمايتي له، داغيلميش ديازپورالارين،دونيانين هر هاراسيندا وارديلار،بيرلشمه ك مقصدينده آند ايچديلر.اونلارين آدلاري بو گونه دك هئچ كيمسه يه معلوم دئييل،آمما اونلارين اوچ اونملي قرار لاري بئله سئرالانير:
1ـ تامام دونيادا جويوت ليي بسله مه ك
2ـ باشقا دين لري محو ائتمه ك.
3ـ دونيا خا لق لاريندا دين سيزليي وكافرليي بئجرتمك.
اونلاريــن قوردوق لاري«ما سـونـــي» مركزلر،چوخ تئز دونيا اولكه لرينده آياق آچيب و1732ده پاريـس مركزلري 1727ده جبل الطارق مركزي،1733 ده آلمانـــيا مركزي،1735 ده پورتاقال مركزي،1745 ده هولانديا مركزي،1740 دا سويس مركزي،1745 ده دانـمارك مركزي،1763 ده ايتا ليا مركزي،1765 ده بلچيك مركزي،1771 ده شـوروي مركزي،1773 ده اسـوچ مــركزي ،1752 ده هيند مركزي و1733 ده امريكامركزي قورولدو.بئله ليك له 1907 نجي ايله كيمي50 ماسونو مركز،آزاد حال دا برپا اولوب و آيدين جا چاليشيرديلار.
همين ايل ده(1907) يئنه بريتانيا دا بير هفته ليك بير توپلانتي گئچدي.بو توپلانتي دا هولانديا ـ بلجيك اسپانيا ـ پورتاقال ـ ايتاليا اشتراك ائتميشديلر.بو توپلانتي نين باشليقي « مديترانه ساحيل لري،آلمانيا زورلوق يله، بريتانيا اليندن چيخماق حاليندا دير، چاره نه دير؟» بريتانيا بو بولگه ني تامام مــسلمان خالق لار الينده اولماق دان اوتري،اوزونه و باشقا آوروپا اولكه لرينه آغير خطر سانيردي و« مسلمان لاربير واحد خالق كيمي فيكير له شير لر،اونلارين گئنيش و آباد يئرلري واردير،آغير وارليق لاري و بيرليك لري واردير، اونــلار آياقا قالخماق ايسته سه لر،قاباق لارين كيم آلا بيلير؟» دئييردي.
ايلك مقصدآسيا وآفريقا اولكه لرينه سرحدآچماق اولدو.بوندان اونجه كي ايللرده،عثماني بويوك حاكميتي هرتسل آدلي بيريهودلا،بيراونملي گوروش گئچيرميشدي.هرتسل1895 ده« جويوت دولتي»آديندا بيركيتاب يازيب و اوندادونيا جويوت لريندن ايسته ميشدير فلسطين ويا آرجانتين اولكه لرينده اوزلرينه عايد بيراولكه آييرسين لار.آمماجويوت ديازپوراسي آرجانتين اولكه سين مطلق رد ائديب و اونلار« حائظ مبكي» ديواريندا يئرسالاجاق لار، سوز وئرميشديلر. اونا گوره ده هرتسل،سرعت له اوزونو سلطان عبدالحميد سارايينا يئتيريب و اونا آغـير بـير پول سوزو وئـريب و اوندان فــلسطين اولكه سيني ايسته دي.آمما سلطان عبدالحميد قبول ائتمه ييب،هرتسلي اوزوندن قوغدو. زامان سرعت له سووشوب 1914نجي ايل چاتدي و ايلك دونيا محاربه سي باشلادي.بريتانيا،تك ليق دان يامان چكينيردي وتامام وارگوجي له امريكاني محاربه يه قاتيلماقا چا ليشيردي.بودونه جيمزمالكوم آدلي بير جويوت، بريتانيا حاكمـيتيندن ايـسته دي اونـلارا فلسطين اولكه سيني وئرمه يه سوز وئرسين و اونلارآمريكا حاكميتيني محاربه يه گئتيرسين لر.او تاريخ ده امريكا حاكميتينده ايله شن لر،حاييم وايزمـن ـ روتشيلدير ـ
لويد جورج ـ وينستون چرچيل ـ و بولفور اولوردولار و هربيري بير جويوت اولماق لارينا و دوغرو بير ما سونو اولماق لارينافخرائديرديلر.اوناگوره جويوت روچيلد،دونيانين اَن وارلي جويوتو،بوايذني امريكا دولتيندن آليب و بريتانيا حاكمــيتينه يئـتيردي،1917 ده فــلسطين اولكه سي بريتانيا و امريكا حاكميت لري ساريسيندان صهيونيست جويوت لره باغيش لاندي!
1922 ده هربرت صموئيل، آديله بير جويوت، بريتانيا حاكميتي ساريسيندان بير ائلچي كيـمي فلسطينه گئتدي و َاللي ايل تامام اوردا چاليشدي و باشارا بيلدي فلسطين خالقي نين خام ليقدان فايدالانيب600000 (آلتي يوز مين)جويوتو،دونيانين هربير يئريندن ييغيب،اورايا گئتيرسين.اونلارفلسطين لي لرين ائولرين ـ اكين يئرلريــن زوريله،پول يله و هر تهريلــه اونلاردان آليب، جويوت لره باغيشلايــردي و ديگر طرف دن عرب خالقينا سلاح داشيماقي قاداغن ائديب آمما جويوت لره هرنوعي سلاح گئتيردي. 1947 نجي ايل ده چاتدي. ايكينجي دونيا محاربه سي باشلادي.ترومن،امريكا پرزيدنتي،يوزمن جويوت فلسطينه كوچودوركن بيريئني اورد دا وئردي و او فلسطيني مسلمان لار و جـويوت لر آراسيندا ياري ـ ياري بولمــه ك ايـــدي.برنادوت بيرلشميش خالق لار باشچــي ســي،بو اورديله قارشـي داياندي،آممااو«اشترن»آديندا بيرينين الي له اولدو و اشترن توتولمادي هئچ، نيويوركا وارد اولاندا مين لر جويوت ساريسيندان حورمت له آليندي!
آنجاق عرب خالقي بو بولونمه يه قارشي محاربه يه قا لخدي،آمما بريتانيا و اونون داليندا اولان جويوت لر عرب باشچي لارين گئچميش ده راضي سالميش لار و بو محاربه تكجه مين لر عرب خا لقينين اولومونه ـ بير مــيليون فلسطين لي ديرگين لينه سبـب اولدو. ديگر طرفـدن جويوت لرين يئرلريني5/3 ميليون دونـم دن 023/027/27 دونمه يئتيردي!!
امريكاو بريتانيا دونيانين ايلك دولت لري اولاراق،جويوت لرين حاكميتين،فلسطين اولكه سينه رسمي اعلان ائدييب و تانيديلار. اوچونجــو اولكه شوروي اولوردو كي اسرائيل آديندا يئني يارانان حاكميتي رسمي اعلان ائتدي.
بئله ليك ده گورونوركي يئني عصيرده دونيا اوزرينده 4 اونملي حادثه اوز وئرير: امريكا حاكميتي هولانديا دان اوزگورلوك آلماسي و مستقل اولماسي ـ مسلمان و تورك خا لقينين نهنگ امپراطورلوغو عثمانلي دولتـي داغـيلماسي واونون تورپاقـيندان اونلار يئني اولكه يارانماسي ـ روسيا آدلي اولــكه نين داغـيلماسي ويئرينه U.S.S.R «بيرلشميش روسيا خالق لار اتفاقي» قورولماسي و اورادا كمونيسم مكتبي برپا اولما سي ـ اسرائيل آديندا يئني بير جويوت لره عايد اولان مستقل اولكه برپا اولماسي. دونيا اوزرينده اوزه ل ليك له بير آغير يورقونلوق محاربه دن، قاچيب ـ قوغمادان و باشقا چئتينليك لردن گورونوردو. بو يورغونلوقون عصري كي «سويوق محاربه»آدلانير دونيا اولكه لرينه و حاكميت لرينه بيرمجال اولدو تا مـحاربه يه و اوستونلويـه، بو دونه حربـي سلاح لارلا يوخ، بلكه حيله لرلـه قوشولسونلار.دموكراسي، صنعت و تجارت اوچ يول كيمي بوحيله لره تاپيلدي.هربير حاكميت چالشيردي آرتيق تجارت واسطه سي له دونيانين باشقا و ضعيف حاكميت لرين الده ائتسين، ايلك ماتريال لارا مالك اولماق بير اونملي اساس كيمي گئديردي.پترول وباشقا يانقي ماتريال لار بو سئرادا اونده اولوردولار.صنـعت دئيله ن سرعـت له گئديردي و گونوگوندن يئني استحصال لار دونياياعرضه ائديردي.بو ساحه ده ياريشماق نئچه اولكه يه عايدبيرسوزايدي و باشقا اولكه لر تكجه اونلاري مصرف ائده ن بازارلار سانيليرديلار.دموكراسي دئيله ن هر اولكه ده بير تـهر ايضاح لانيردي،قادين لاري ايشه چكمه ك ـ تحصيل آلماق ـ باشقا اولكه لر له گئــديب گلمه ك،پارتـيالار قورماق، گئييم لرده سربست ليك و يوزلرجه بئله گوركم دموكراسيني گوستريردي.
يئني بير باشقا دولت،ارمنستان
بئله بير دوروم دا باشاريلي حاكميت لر،اولكه لرين وخالق لارين اَن ياخشي درجه ده صنعت باخيمين دان، اكونومو باخيميندان وهابئله دموكراسي دئيله ن سوسيال قوروم لاريـندان، ايره لي سوروب و اوستون لوك له ياشاماقا باشارديلار.اونلارين عكسينه البته چوخلوسايي حاكميت لر،خصوص آسيا ـ آفريقا و گوزئي آمريكادا ساتقينليق دا سون درجه يه كيمي گئديب وبو چيركين معامله ده خالق لارين و تامام وارليق لارين بير ناشي قوماربازكيمي تامام اودوزموش لار.بيرده يئني دوغولان اولكه لردن بيريسي ارمنستان اولور.بو اولكه نه ساياق ياراندي؟
ارمـني لر ايلك دونه تاريخ ده 406 مـيلادي ايلينده كشيش مسروب ماشوت واسطه سي له بير اينانميش گروپ كيمي ياراندي.اونلار15 نجي عصره كيمي كيريستيان لار ساريسيندان قوغولوب و اوزلرينـي دونيانين هربوجا قــيندا يئرلشديريب،گيــزلي ياشاملارين داوام ائديرديلر.ارمــني لرين چوخ سايي ياشام يئرلري بو عصيرده (15)عثمانلي حاكميتي چرچيوه سينده اولان يئرلرايدي.نه دن كي عثمانلي دولتي بو عصيرده آوروپا ـ آفريكا و باتي آسيا و اورتا آسيانين تامام يئرلرينه ماليك بير دولت ايدي و اوندا هر سوي دان،هر اينامدان ياشايان لار وارايدي و اونلار سربست جه اوز حياتلارين سوروردولر.آنجاق اونلارين بودينج ياشايشلار1774 ده سونا چاتدي.بوايلده كوچوك كينارجي مقاويله سي روس-عثمانلي آراسيندا باغلاندي.بو مقاويله يه گوره روس امـپراطورلوغـــو «گره گورين»كنيسه سين عثمانلي تورپاقيندا مستقل و اونو روم دا اولان كنيسه لردن اوستون اعلان ائتدي.دالي جا آذربايجان اولكه سينده اولان«اوچ كليسا ني» مستقل ائديب و ارمني لره ايذين وئردي بو ايكي كنيسه ده اوزديللرينــده مكتب قويوب، تحصيل آلسين لار.ها بئله اونلار ارمني لردن وئرگي آلماقاواونلاري سلاح لي ائتمه يه ايذين آلديلار.آزچكمه دي عثماني تورپاقينداياشايان ارمني لرمستقيل ليك آرزي سي له آياقا قالخديلار.بو ايسته يي ايــلك اولاراق« اسرائيل دوري وژوزف امين» آديندا ايكي ارمني آوروپا حاكميت لرينه مراجعت ده اعلان ائتديلر.اونلارين سوزو بئله دير:
سيز ارمني لري آزاد ائدين، ارمنستاني برقرار ائدين، بوباره ده سيزين مكافاتيز ارمنستانين تاجي وتختي دير!
بئله ليك ده1781 ده ايلك ارمـني خا لقي جمعيتي ونيز شهرينده قورولوب و « مختي يارسباستاتسي» آديندا بير ارمني بو حركته باشچــي ليق ائده رك ارمني لري بير واحد خا لق آدلاياراق، اونلاري عثماني لي تورپاقيندان باتي آوروپايا و هينديستانا كوچمه يه چاغيردي.
عثمان لي لارين بو ايللرده اولان چئـتينليك لريندن فايدالانان فرانسا ـ انگليس ـ ايتا ليا ـ اتريش و آلمان دولت لري هربيري ارمني لر وكريستيان لاردان حمايه آديندا،بو اولكه يه هجوم آپارديلار.1812نجي ايل ده صربــستان ايلك اولكه اولاراق عثمانــلي تورپاقيندان آيريليب مــستقل ليك اعــلان ائــتــدي.1815 ده آد آپارديقيميز دولت لر واسطه سيله بير قوررولتاي وين شهرينده قورولدو.اوندا اوچ اساس قرار لاندي:
آوروپا دولت لرين زورلانديرماق ـ عثمانلي امپراطورلوغونو ضعيف لنديرمه ك ـ عثمانلي تورپاقيندا ياشايان ارمني لر وكريستيان لارين مستقل ليك يولوندا چاليشمالارينا يارديم ائتمه ك.بوآماج دا اونلار باشارا بيلديلر آززامان عرضينده مونته گرو ـ بلغارستان ـ رومانيا ـ بوسني ـ هرزه گوبن ـ لبنان ـ كويت ـ مقدونيه وآلباني اولكه لرين عثمانلي دان آييريب و هربيري بيرينه مالك اولسون لار.
بو آرادا ارمني لر كوچمه يي بوراخيب و بو قوربانليق دان اوزلرينه پاي آييرماقا باشارديلار.اونلار اوزلرينه عايد دورت مركز سئرالاييب و اعلان ائتدي لر: روسيه مركزي ـ ايران مركزي ـ آنادولو مركزي وقسطنطنيه مركزي.اونلار بو مركزلري اَله گئتيرمـه ك ايچون كونوللو شخص لردن بــير چوخ سايلي سلاح لي قـوشون سازلايـيب و ايران ـ روس مــحاربه سينده، روس اوردوسونـا يارديم ايچون گوندرديلر. 1828 نجي ايل ده توركمانچاي معاهده سي باغلاناندان سونرا،ارمني لرآغير سايي دا، روس حصه سيـنه كوچمـه يي باشلاديلار. تكجـه بير ايلين عرضينده 413000 ارمني عثمانلي تورپاقيندان اورايا كوچــدولر. ايه ر بو گون ارمني لر بو معاهده نين ايل دونومون بير شنليك مراسمي كيمي گئچيريرلر، سببي بوندان دير!
ظاهير ده اولكه سيـز اولان ارمني لر، بو ايل لرده اوچ وظيفه يه بولونموش ديلر:قسطنطنيه ده اولان بورژوا ارمني لر مالي يارديم لارين داوام لي حال دا، روس و ايران اولكه سينده اولان ارمني لره يئتيريب و اونلار بو يارديمـي سيلاحا و ديگر لازم لي ماتريال لارا چئـويريب، ارزروم دا و زيتــون مركزينده ياشايان ارمني لره گوندرمه ك دير.1878 ده باغلانان« سان استفانو» معاهده سي روس و عثمانلي آراسيندا،ارمني لره داها بير خوش گون ياراتدي. بو مـعاهده يه گوره روس دولتي، عثمانلي تورپاقيندا ياشايان ارمني لرين اصيل مدافعه ائده ني يازيلدي!
همين ايلين ژوئيه آييندا، برلين شهرينده بير كنگره، آوروپا دولت لري طرفيندن قورولدو و اونون عـنواني (عثمانلي دا ياشايان ارمني لر كيمه عايد ديلر؟) اولوردو! كــنگره نين جاوابيني گوزله مـه دن انگليز دولتي قبرسي اشغال ائـتدي.آنجاق روس دا اوز مالكيتينـي كنگره ده يوخ، رسمي هجـوم لا گوستردي و اردوسونو ( اوريس مليكوف) آديندا بير ارمني باشچي ليق يله اورايا گوندر دي وآنادولي ـ قارادنيز ساحيل لري ـ وان ـ باتوم ـ بايزيد ـ قارس ـ اردهان .....بيربه بيرتصرف اولدولار.بير حال داكي مسلمان لارمسجد لره ييغيشيب ارمني لرين هلاكتينه گوره دعــا ائديرديلر،ارمني لر1878 سون گونلرينده بير ارمني گوروپو قسطنطنيه دن آوروپا يا يولا سالديلار واونلار آوروپا دولت لرينين حمايه سين اوز مستقل ليك لرينده و ديـگر مناسبت لره ايسته ييرديلر. بئله ليك ده 1879 برلين كنگره سينده ارمني لر مستقل بير خالق اولاراق،مستقل بير نماينده گوندر ديلر.1882 ده وان ارمني لري بير مكتوب الكساندر روس تزارينا يازيب و اوندان عثـمانلي اردوسونا يوروش ايسته ميش لر. 1885 ده آرمناكان پارتياســي قورولدو، 1887 ده ژنو شهرينده هئچاك پارتياسي قورولدو و1890 دا ميكائيليان ـ زاواريان و رستوم آديندا اوچ ارمني واسطه سيله داشناك پارتياسي قورولدو. اونلار اوزلريــنـي اعلان ائتمه يه گوره ايلك دفعه 1891 ده بيتليس داغلارينداكوردلرله آغيربيرمحاربه گئچيرتديلر 1896دا قسطنطنيه مركزي بانـكينا باسقين ائديب اورادا چاليشانلاري گرو توتـدولار.البته1895 ده هئچاك پارتياسي زيتون شهرينده بير مستقــل دولت اعلان ائتميش دي و همين گونلرده 800 سلاح لي ارمني وان شهرين اَله آليب و ديگرطرف ده سور شهرينده كوردلريله آتش لي محاربه گئچيرديلر.بئله ايش لرواسطه سينده1896 ايلينده ارمني لربير مستقل دولت كيمي عثمانلي له دانيشيقا گلديلر. 189ده انگيليز دولتي مصر اولكه سيني آليب، فرانسا دولتي تونس اولكه سيني آليب و عثمانلي تورپاقيندان آييرديلار.
ارمني لر روس مركزينده اولان يئرلرين (چوخورسعد) داها قئـييم له ديب و ارمني لرين اورايا كوچمه يينه هرتهـر يارديم ائديرلر.1905 ده باكي شهرينده بير دهـشت لي ارمني ـ تورك محاربه سي دوشوب و يوزلر سلاح سيز و خبرسيز تورك لري قيرقينا وئريرلر.روس دولتي اونلاري دويوشو دايانديرماق مجبورائديرآمــما اونلار روس اردوسونون قاباقيندا دايانيب و دويوشمه يه جان آتيرلار. روس تزاري اونجه عثمانلي باب عا ليه خبر وئرير تا هرارمني روس دان قاچير،اولكه سينه يول وئرمه سين و سونرا اونلاري قوغوب قيرماقا باشلايير.
1906 نجي ايل ده ارمني لره قارا ايل يازيلير.نه دن كي روس حمايه سين اونلاردان آليب و اونلار روس ـ عثمانلي ـ ايران سرحدلرينده ،كوردلر ـ چركس لر و تاتارلار هجوم لاريندا دويوشمه دن سونرا علاج لاري قا لمامــيش دي.اونلار ياشاديق لاري تورپاقا حورمــت سيزليك ائــديب و اوجــوزا ساتميش لار. آنجاق بو سهوكارليق لارين روس ـ عثمانلي حسابينا يازيرديلار.1907 ده، لندن ده ياشايان ارمني لرانترناسيونا ليست ـ سوسيا ليست مركزينه 1896دا يازديق لاري مكتوبو يئـني دن يازيب و(بيز باشقا خا لق لاريله بير دوست كيمي،سلاح سيز ياشاماق ايسته ييريك) دئميش لر.آمما بو اونلارين تكجه قالان يول لاري ايدي.
1907 ـ لاهه ده «دونيا باريشيق كنگره» سينده ارمني لر، تورك انقلاب چـي ضيا لي لاريله بير فيكير ده اشتراك ائتديلر.1908 ده ملي مجلس قورولوب و سلطان عبدالحمــيد ايـش دن كنار اولدو.1909 دا آدانا شهرينده ارمني مسلمان لارآراسيندا بيرگونلوك آغيرمحاربه اوز وئردي.بودونه امريكا دولتي آدانادا سويولان ـ يارالانان ارمني لره يارديم ييغماقا باشلادي!! 1910 داايتاليا دولتي ـ ليبي ني عثمانلي دان آلدي ـ لبنان ـ داردانل بوغازي ـ آلباني ـ كرت بيربه بيرعثمانلي دا آيريلدي ايندي سه تكجه قسطنطنيه عثمانلي يا قالميش دي!1913 ده عثمانلي دولتي مجبور ائديلدي 90 پارلمنت عضويندن 60 كسي ارمني لردن اولسون. بو عضو لرين ايلك ايسته يي(بيزه جهاد دوشمور اونا گوره ارمني لر عسگرليك دن عثمانلي اوردوسوندا معاف ديلار) سوزو اولدو! وها بئله (اوگونه دك كي وحشي كوردلر سلاح لي وارديلار،ارمني لرده سلاح گزديرمه ك ايذن لري اولسون)وهابئله( چركس لرين ارمني كنت وشهر لرينده ياشاماق ايذني اولماسين.1915 ده يئني تورك نظامي اولكه ني بير تهر دينج له ديير تا بير پارا اصلاح لار گئتسين.آمما بو دينج ليك باشاقا دولت لره خوش گلمير،بودونه (اوله ن لردن ـ قاچقين لاردان ـ يارالي لاردان)آمار توتماق عنواني له هربيري بيرتهرله عثمانلي اولكه سينه داخل اولورلار. 1918 ده ارمني لر سردار آباد كندينده بايراق وروب واوز مستقل دولت لرين بو 9000 كيلو متر مربع ليك كنـت ده قوردولار.ايندي سه دورت مركزي بيرلشديرمه ك زاماني چاتميشدير. پاريس باريشيق كنفرانسيندا(1919)ارمني لر ايكي نماينده ايله اشتراك ائتديلر :بيريسـي بوغــوس نوبــر، قسطنطنيه ارمني لري ساريسيندان،ديگري آهارونيان،روسيه ارمني لري ساريسيندان.اونلاربوكنفرانس دا دونه ـ دونه آوروپا و روس دولت لرينه ائتديك لري خدمت لري يادا ساليب و اوزه چكيرديلر.نهايت 1920سور كنفرانسيندا ارمنستان(بير مستقل و آزاد اولكه اولاراق 85000 كيلومترمربع وسعتينده ـ روس مـركزليينده) اعلان اولدو.ويلسون آمريكاپرزيدنتي اوزو بو اعلانا قول چكدي و سرحدلرين بير به بير بللي ائتدي.1921ده ارمني لر اوز مــستقل ليك لرين،بو دونه مــستقل اولكه يه ماليك اولاراق اعلان ائتديـلر و همين ايلين سون گونلرينده يئني ارمنستان روس اردوسو ساريسيندان اشغال اولوب و( U.S.S.R )آدلانان يئني اولكه چرچيوه سينده بير فدرال حاكميت كيمي قالدي.
يئني بير مدعي، كوردلر
كوردلر1870 دن بري دونياچرچيوه سينده اوزه چيخيرلار.بوتاريخ ده شيخ عبيدالله شمزينان باشچي ليقي لا بير سلاح لي مــحاربه گئدير و سونرا ايسه بدرخان بوتان بو محاربه لره داوام ائدير. اونلار عمومي حال دا كوچــري اولاراق ايران ـ عثمانلي سرحدلرينده كوچمه ك ده ديلر و بيرپاراسي آوروپايا كوچــوب و اورادا دايمي ياشاماقا بويون اولورلار.ايلك مدرن و سوسياليته جمعيت لرهمين شخص لرين طرفيندن يارانير (ترقي و تعاون جمعيتي ـ هيوا جمعيتي).1923 كورد آزادليق جمعيتي ارزروم شهرين ده قورولدو.1924ده احسان نوري ـ رضا بيگ،عراق شما ليندا ـ عثمانلي تورپاقيندا بيت الشباب عسگر خاناسي باشچي لاري،اوز باشلارينا بيرمحاربه يه باشلاديلاروتوركيه اوردوسو ساريسيندان دايانيلديلار.1925شيخ سعيدجمعيتي تورك اردوسي له محاربه يه باشلادي. اونلار موش و بتليس ده ياشايان حيدرانلو لاردان يارديم توقعـي ائديرديلر آمما بئله اولمادي. انگليزدولتي ده وئرديي وعده ني اونودوب (عراق داشيخ برزنجي له محاربه ائديره م)دئييب واونلارا يارديم ائتمه دي.ارزروم و مـوش ياغي كوردلردن تمييزلنيب و شيخ سعيد ايرانا قاچاماقا مجبور قالدي،آمما يول دا بير جبرانلي كورد الي يله توتولوب، توركيه دولتينه وئريلدي.
حسكي تللو، حصه سور جلالي طايفه سي باشچي سي، مبارز كوردلري ايرانا قاچماقا مانع اولوردو و خود اونلاري هــلاكته يئتيريردي.آنجاق شيخ سعيد توتولاندان سونرا، توركيه دولتي حسكي ني بير اعتبارسيزآدام كيمي قوغدو.آرارات بو تاريخ ده قاچقين كوردلره تكجه امن يئر سايليردي.شيخ عبدالقادر،شيخ صا لح ايكي سورگون اورادا ياشاييرديلار.
1927 ده بير پارا كورد سياســي گوروپ لارلبنان ـ بحمــدون شهرينده بير يئــره ييغيشيب بير مقاويله باغلاديلار:
1-هرنه جميعت وار بير واحد جميعته چئوريلمه سي.
2-تورك عسگرلريله محاربه سون نفره كيمي.
3-حربي آلتلرله كوردلري سلاحلانديرماق.
4-بير حربي اردو قورماق.
5-ارمني خالق ايله اولان ديرگين ليق لاري آرادان قالديرماق.
6-ايران دولتي له سيخ قارداشليق و دوستلوق قورماق.
7-بين النهرين و سوريه ده ياشايان كوردلري بو باره ده كنار ساخلاماق.
يئني جميعتين آدي خويبون اولدو واونون باشچــي لاري جلادت،كامران بدرخان،ممدوح سليم بيگ، شاهين بيگ ،احسان نوري پاشا،حــسكي تـللو(آرارات باشچي سي)وديگر واهن پاپازيان(داشناك پارتياسي باشچي لاريندان)، بلله نديلر.بوندان بئله كي 1915 ده كوردلر،ارمني لر حاققيندا چوخ دهشتلي حركت لر گئتميش ديلر.آنجاق باريشيق گونو بير واحد دوشمان برابرينده ،دئمه ك تورك لر برابرينده،چاتميش دير.
1926 دا احسان نوري ايران دان آرارات مركزينه كوچــدو،1927 ده ايلك مــحاربه ارمـني و كوردلر بيرليي له اوز وئردي.200 تورك عسگري هلاك اولوب و 400 نفري اسير توتولديلار.400 اسير دن تـكجه ايكي نفري سلامت قاليب ماكي دا ايران نظميه سينه پناه گئتيرميش لر.
بوندان بئله توركيه دولتي كوردلره آمان وئريب و اونلاري يايلاق ـ قيشلاق لارينا قاييتماقي ايذين وئردي.
كوردلر اونــجه بئش ـ بئش سونرا اون ـ اون و داها سونـرا ائل يله بيرليك ده توركيه تورپاقينا گلديلر.سيد عبد الوهاب و تمرشمكي آديندا ايكي آرارات باشچي سي دا قايتديلار.1930 نجـي ايلين سونونا قده ر آرا ـ بره دويوش لر كوردلر ـ تــورك لر« عثمانلـي و آذربايجانلـي» آراسيندا اوز وئريردي و بو تاريخ ده سون صحيفه آچيلميش دير. احسان نــوري وئرديي اورادا گوره، اجريــش ـ پانتوس ـ زيلان ـ سيپان ـ تنـدروك داغلاري ـ ايگدير ـ بايزيد ـ قارص ـ ساري قميش ـ قارا كــوسا ـ آواجيق ـ حباط و اورامان دا ســلاح لـي دويوش باشلادي.تورك اوردوسو اونلاري دايانديــردي.ايران دولتي سه سرحدلري آشان هر كوردو اولومه گوندريب آمما باشچي لاري اوزونه ساري چاغير دي.احسان نوري او سئرا دان ايدي.
آرارات اوردوسو داغيلاندان سونرا،جلالي لر اوزيئرلري چوخورسعده،«ايراوان» دونمه ك ايسته ديلر،آمما ارمني لر اونلارا مانع اولوب و يئـني دن توركيه تورپاقينا كوچمه يه مجبور ائتديلر.1856 دان ايران ـ توركيه سرحــدلري بللي اولمـاسي بو محاربه لره گوره دايانيلميشدي.بو ايل ده(1930) اينگيليز نظارتي له بو ايشه باشلانـدي. كوچه ري كوردلر بير بللي اولكه ني اوز ياشايش لارينا سئچــمه يه گره ك لي اولدولار. اونـلار تورك لره گوسترديي خيانت لر قورخوسوندان چوخلوسايي دا ايران سرحـدلرينه هجوم گئتيرديلر.انگيليز او گونلرده ايران لا هرات مالكيتــي باره سينده سوزلو اولدوغونا گوره،مطلق توركيه طرفيني ساخلاييردي.آمما هراتـــي ايران دان آلاندان سونرا بو دونــه ايران طرفينه داياندي.ايران دولتي ايسه تورك لر وآذربايجــان تورك لري آراسيندا بير سرحــد باغلاماقـين ياخشي زامانين آلميشدي،اونا گوره كوردلري تامام شما لغرب سرحد لرينه يئرلشديردي.جلالي لرـ مصيركانلي لرـ خليل كانلي لرـ جوخلف لرـ ساكان لار،قاراسو وآرارات و ماكويا كوچــدولر.حيدرانلولار600 عائله يله بيرليك ده قارا عيني ماحالينا كوچــورولدولر. وهمين ايللرده ايكينجي دونيا محاربه سي باشلادي.
ايران دولتي سلاح لي كوردلر بيرخرج سيزاوردوكيمي، تورك لر وروس لار قارشيسيندا دايانماقا گوره،هر هاراياگئتمه ك لرين وهرنه ائتديك لرينه ايذين وئردي.ولايي لارـ شيخ كانلي لارـ بلخ كانلي لارـ جنكانلي لار ـ بير بيريله محاربه يه باشلاديلار.
سوريه و عراق تورپاقــيندان توركيه يه كوچه ن كوردلر،ايرانين دورومو كوردلره داها اويقون گوروب و آواجيق ـ قطورسرحدلريندن اولكه يه داخل اولماقا باشلاديلار.سلطان عزت الله خان،ايران اوردوباشچي سي، اونلاري حورمت له سلماس و اورمو دايئرلشديردي!
عروس ـ تاگور ـ جوبران ائل لري ماكي دا، سقري ـ شمك قــطورـ بوتان ـ شيپران ائل لري چهريــق ده يئرلشــديلر.سميتگو چوخلو ائل لره باشچي ليق ائتمه يي،آذربايجانلــي لارين يئرلرين ـ يورت لارين،اكيـن يئرلرين، مال ـ داوارلار،وارليـــق لارين،كوچه ري كوردلره باغــيشلاماق لا، باشلادي.سلماس خالقي عصيان ائديب، اوزلري شهري ساخلاماق قرارينا گلديلر.آمما ايران دولتي اونلارا (ايه ر امـن قالماق ايسته ييرســيز باشقا يئرلره كوچون) تكليفيني ائتدي!!
ديگرطــرف دن عمرآقا شكاك آدينداكورد بيريسيني سلاح لانديريب و سميتگونون دويوشونه گوندردي. سيميتگو نهايت توركيه يه قاچماقا مجبور قالدي.نصرت الله خان اعتلاء الملك آذربايجانــين يئني والي سـي ايلك اولاراق عمرآقا شكاكي باشقابير كورد الي له اولدوروب و سونرا ايسه بين النهرين كوردلريــنه خطاب (اوز يوردونوزا،اوز ائلينيزه،بير اصيل ايرانلي و آريايي كيمي،قاييدين!) شانتاژلارين بوراخدي.
آنجاق انگيليز دولتــي بين النهريــن اولكه سينــي دينج ايسته يره ك،كوردلري باشارديقي قده ر ايـرانا وتوركيه يه كوچمه يه مجبورائديردي.شوروي دولتي بو باره ده هر ايكي دولته «ايران ـ توركيه» خبردارليك ائتدي و (كوردلر هر كيمسه يه ارودو اولا بيلير لر)دئميش دي. انگيليز ،شوروي دولتي له دانيشيب و ايران ـ توركيــه آراسينـدا،كوردلر حاقـقيندا بير مقاوله يازماقــي تكليف ائتديلر. بو مقاوله ده هر ايكي دولت قرار وئرديلر:( هرنه ياغي و دويوشچيل كورد واردير سرحدلردن آشمــاقا ايذين وئريلمـه سيـن و ايه ر گلديلر توتولوب باشقا دولته تسليم اولونسون لار.)آنجاق بو قراردولت لرآراسيندا بير ائيله صداقت ودوزگون لوك له اجرا اولمادي و كوردلر،كوچه ري ليك و چال چاپ عادت لرين هئله ترك ائده بيلميردير.
ايلك سـينير سينديرمـا ياريم قايا داـ خان گديك ـ گول ياييـلاق دا اوزوئردي و ايران دولتي آواجيق دا يئرلشه ن كوردلري،محاربه يه گوندردي.توركيه دولتــي بيرگون ده سگسا ن بومــبا بو يئرلره ياغديـردي. ايكينجي سي شيطان آباد ـ دده حسن كنت لرينده اوز وئردي.توركيه دولتي عوض آچماق ايچون سيميتگونو يئني دن ايرانابوراخدي.او،اوشنويه شهرينه داخل اولوب ودرحال يوزآتلي باشيناييغدي،و اوشنويه والي سي له دانيشيقا گئتدي.بللي اولمايان بيرسببه گوره،سيميتگو همين گونده هلاكته چاتدي.توركيه ده اولان كوردلرين بــيرپاراســي اونون انتقامين آلمــاقا ايچون بولاق باشـي ـ قوزولو ـ آيي بيگ ـ شيله ـ تورتك ـ سلطان تپه كند لرينه هجوم گئتــيرديلر.آنجاق بوكنـت لرده داها بــيرتــورك ده قالمـاميشدي،كوردلرايسه بيربيريله چيرپيشماقاباشلاديلار.ايران ـ توركيه ـ روس و اينگليز بوباره ده ساكت دايانيب واونلاري بيربيريني قيرماقا سون نفره كيمي ايذين وئرديلر. اينگيليز دولتي همين ايل ده(1310ش) كلنل ادموندز آديندا بيريني موصل و كركوك كوردلري آراسينا گونــدريب و اونلاري سلاح لانديريــب يئني دن تـــوركيه يه هجوم آپارماق فيكرينده دير.توركيه كونسوللوغو اورمودا بيرمـكتوب داتهرانابئله يازير: تـبريـزده يئرلشه ن داشناكسيــون كميته سي،آغري داغ دايئرلشه ن سلاح لي كوردلره يارديم گوسترير و ايران دولتي بونو بيله رك اونلارامانع اولمور.... منــصور،ايران دولت ناظريي بو اتهام لارا رد جواب وئرير و بو بيرحال داديركي ايران دولتي حربي ناظرليي محمودخان اميني واسطه سي له جلالي لرـ فروزنده ـ ايوب آقا ـ ابراهيم آقا ـ احسان نوري ائللرين و عائــله لرين آغير مقياس لي بير اساس دا،قاراداغ ـ اردبيل ـ خياو و خالخال و خوي شهرلرينه كوچمـه يه باشچيليق ائدير و اونلارهر هانسي يئره ال قويورلار،ناظرآليب و اونلارا باغيشلايير.
آمما همين گونلرده آقا گول و گئــچي داغيندا سلاح لي كوردلريئنه قيرقين توره ديلر...... داغلاريندا،حاج اسمــاعيل ناور،محاربه يه باشلايــير. زيوه سفلي ودومانلي داغلاريندا ايوب آقاباشچي ليقي له بير مــحاربه باشلانير.سونرا ايسه آقداش ـ اوروج كندي ـ تاش كند ـ وقاراداغ دايئنه كوردلر بروحسكي تللوباشچي ليقي ـ له محاربه يه باشلاديلار.ساري اوجاق دامحاربه بيتدي و بروحسكي و كلبعلي هرايكي سي اولدولر.(كلبعلي نخجوان دان قاچان قافقازلي لاردان وكوردلرين عليهينه اولان كونللو تورك اوردوسونو اداره ائديردي).ايران دولتــي ديــزج ـ بازرگان ـ سمــكي آباد ـ قره قويون ـ دانانلو و آواجيق دا قورولان كونللو اوردولاري كي آذربايجانلي لارساريسيندان قورولموش دي،داغيلديب و سرهنگ اميني آديندا بيريني ناظر ائتــدي.سرهنگ امــيني كوردلري آرتيق راضـي سالسين دئيه عبدالله خلف و شيخ رسول ـ حســكي تللونون اوغلان لارين و اونلاريـن تامام ائل لرين تـوركيه دن چاغـيريب ماكــي ـ آق بولاق ـ كروان كنــدي و قيزيلجا و قره آغاج يئرلرينده ما ليك ائتدي.سونرا ايـسه محو بــكر وابراهيــم حسيـن كوردون عائله لرين و اوزلرين خياو دان چاغريب قارا آينا محالين اونلارا باغيش لادي!! ها بئله شيخ قادري كركوك دان چاغريب وآغ گول محا لين دا اونا باغيش لادي!!
سرهنگ محمودخان اميني بو ايش لرينه گوره رضاشاه پهلوي دن لياقت مدالي آلدي و اونو آلاندا دئدي:
بوندان بئله كي ياغي كوردلري ومستقيل ليك آختاران آذربايجانلي لاري بير ياخشي سياست له الده ائــتمه ك اولــور و اونلاري عومور بويو بو صرافـت دن سالماق اولور،بوندان بئله،ايندي كي شاهانه اراده وايسته ك اونلارين محو اولماسينا گئدير.... البته بو ايش هرنه ده ير گوتورسه ده،يئرينه گئتمه لي دير!
و او ايش لرينه داوام،آق بـولاق ـ قارا آغاج ـ مــخورـ كوره ن كندي ـ صدركندي ـ سيلو كندي ـ مـخنث قشلاقي ـ زليم خان قشلاقي و ماكي شهرين تامام عراق دان و سوريه دن كوچه ن كوردلرله دولدوردو.
آذربايجان مدعي لر حصرينده
بئله دورام لاردا،گوره ك آذربايجان اولكه سي 1500 ميلادي ايل دن بري، مختصرجه البته، نه گونلر گورمو شدو.1500 نجي ايللرده صفوي لر حاكميتي ايران داگئديردي.1508 ده اونلارين يئرلري آذربايجان مركزي له،خوراسان ـ ايران ـ آغري داغ يئرلري ـ عراقي عرب،دئمه ك آمودرياچاييندان فرات چاييناكيمي گئديردي.1514 ده،چالداران دويوشونده،ارزنجان ـ دياربكرـ مــادرين وآنا دولونون بعضـي يئرلري صفوي لردن آليندي و عثمانلي امپراطورلوغونا علاوه اولدو.بوايكي اولكه نين و ايكي ديل بير دين بير حاكميتـي بير بيريله برابر چيرپيشديران يئنه انگليز سياستي اولوردو.اونلار بو ايكي خالقا دوشمن چيلي لي(سني ـ شيــعه ) عنوانـيندا اويره ده بيلديلرو چالداران مــحاربه سيندن سونرا دوشمانچيليق جدي حالا گلدي.1524 ده شاه اسماعيل وفات ائتدي.اونون اوغلو شاه طهماسب 1555 ده عثمانلي لار لا صلح مقاوله سي باغلادي.1578 ده عثمانلي موراد،جــنوبي قافقــازا گيريب و شاماخي ودربندي اشغال ائتدي.1579دا شاه اسماعيل،طهماسب يئرينه ايله شدي. عثمانلي لارلا «استانبول» آدلي بيرسازش باغلادي وايلك ايشي اولاراق باش كنتي تبريزدن قزوينه كوچدوردو.1598 ده قزوين دن اصفهاناكوچوب وتبريزي وتامام آذربايجاني بيرسرحدكيمي عثمانلي و روس حاكميتي برابرينده يا لنيز بوراخدي.1607 ده،چوخورسعد و گورجوستانين بيرحصه سين آذربايجان قوشونو واسطه سي له عثمانلي لاردان آلدي.آنجاق ايكي قوشون مــحاربه لري شاماخي ـ تبريز ـ نخجوان ـ اردوباد ـ جلفايا كيمي تجارت مركزلرين داهاضعيف له ديب و ويرانليقا آپاردي.1608 ده صفوي لراردبيلي مقدس شهراعلان ائديب،اصفهاني شاه نشين و قالان يئرلري دورت خانليقينا(بيگ لربيگ ليقي)بولوشدورولر:
1ـ تبريز(طالش ـ خزرساحلي ـ قاراداغ ـ خوي ـ سراب ـ شاماخي ـ مغان ـ مرند و اورموگولونون شرق حصه سي)
2ـ چوخورسعد(نخجوان ـ آراز ساحل لري ـ ماكي ـ آغري داغ يئرلري)
3ـ قاراباغ( مركزشهر ـ گنجه ـ داغليق قاراباغ ـ آران قاراباغ ـ آغستافا ـ اردوباد ـ برگشاد ـ جلفا ـ جوانشير ـ آراز باسار ـ جنوبي گورجوستان)
4ـ شيروان (مركزي شاماخي ـ شكي ـ ارش)
بو دوروم 1640 نجي ايله كيمي گئــتدي و بو اولكه لر و شهرلر گونـو گوندن آرتماقا باشلاديلار.بو ايل ده(1640) روس دولتـي خزر قونشو لوغو اولان اولكه لره هجـومـا باشلادي.بو هجوم لار مركزي حكومــت ضعيف له ديك جه شدت له نيردي.1723 ده روس اوردوسو خزر اطرافي يئرلري چوخلو حد ده آلميشدي.
1726 دا عثمانلي اوردوســو تـفليس ـ شاماخي ـ گنـجه ـ تبريز و خوي شهرين آلدي.1721 ده شيروان خان ليقي مستقيل ليك اعلان ائتدي.1732 ده ايران ـ روس بير مقاوله باغلادي.1736 دا مغان اولكه سينده نادرشاه اوزونو ايران پادشاهي اعلان ائتدي.او گون ده قاراباغ ـ شيروان ـ تبريز ـ چوخورسعد ـ دربند اراضي لري آذربايجان اولوردو.نادرشاه دايمادويوش لرده اولاراق،اولكه بالا ـ بالاخانليق لاراچئوريلدي.آذربايجان دا قورولان خانليق لارايسه: شكي ـ قاراباغ ـ قوبا ـ شاماخي ـ باكي ـ ايروان ـ نخجوان ـ گنجه ـ‌تبريزـ سراب ـ اردبيل- خوي ـ اورميه ـ قاراداغ طالش ـ ماراغا ـ ماكي ـ جاواد ـ خالخال خانليق لار ايدي.قاراباغ حاكيمـي اولان خاچين موغرو،قارا كليسا،باتيو،خدآفرين اولكه لرين اشغال ائتدي.
بو تيكه پارچاخانليق لار هر بيري بيرگــوشه ني گوتوروب و كئــيفي سوردوغو كيمي سلطانليق ائديرديلر1801 نجي ايل ده روسيه شرقي گورجوستاني آلادي.1803 ده روس اوردوسو گنجه يه هجوم ائتدي و بيـر ايل مقاومــت دن سونرا 1804 ده گنجه اشغال اولدو.ايران دولتي روسيا يا رسمي حرب اعـلان ائتدي،آمما باشاريسيز اولاراق قاراباغ ،شكــي و باكـي ني ده اليندن وئردي.1812 اوكتيابر آييندا،روس ايران قاراباغين گولستان محاليندا بير مقاوله باغلايب و آذربايجانين چوخ حصه سيني روسيا يا بخشش ائتدي. بو بخشش ده تورك لرين مسكني اولان يئني گنـجه ـ قاراباغ ـ نوخا ـ لنكران ـ شاماخي ـ قوبا و دربند روسيه يا وئرديلر.
1826دا،گونئي آذربايجان اردوسو،قاراباغي گئري آلاماقا اوراياهجوم ائتدي.بوارودونون باشچي سي تبريزلي آنادان دوغولان عباس ميرزا قاجار ايدي.آمما روسون تام اسلوبلو اردوسو برابرينده بو خالق اردوسو دايانا بيلمه ييب وقيرقينا دوشدولر.1828 نجي ايلين فورال آيينداتوركمانچاي مقاوله سي روس وايران دولت لري آراسيندا باغلاندي.بو مقاوله ده آراز چاييني سرحد بللي ائده ره ك آذربايجانين چوخلو شهرلري و يئرلري شمالي حيصه ده روسيا يا وئريلدي. روس لار بو شهر لرين آدين دئييشيب و«كره پوستونو» عنوانينداآپارديق لاري پروسه ده اونلاردا ياشايان آذربايجانلي لاري (روس آقانـيز دير،قبول ائدين يوخــسا كوچون!) امـريله قارشي لاديلار. قالان آذربايجانلي لار عسگر ليك دن ـ دولتي ايش دن ـ تحصيل آلماقــدان و تامام سياسي ايش لردن معاف اولدولار! اونلارتكجه قرآن از برله مه ك ده ايذين لري وارايدي! هابئله 1847 ده يازيلان قانونا گوره هر 10 عائله دن بير اوغلان، هر 15عايله دن بير قيز روس بيگ لرينه وئرمه لي اولدو.1867 ده يئني بير« يئليز آوت پول »،سرحدبندليك،ايشه باشلادي و آذربايجان شهرلريني بير بيريندن آرالي سالماقا و اونلاردا، روس ـ ارمـني ـ كوچه ري چركس و جويوت و تاتارلاري يئرلشديرمه يه روس دولتي ساريسيندان داواملي ايش لر گئتدي.بو گونلرده البته گونئي آذربايجان قاجارلار الينده يوخسوللوق، چاره سيزليك وآغـير چئتين ليك لره ال به ياقـا ايدي وشمـال دا قارداشلارينــين باشينا گله ن بلالاري دويـماقا مجال تاپميردي. آنجاق شمالي آذربايجان و روس حاكميــتينده اولان يئرلرده پترول استحصا لي، ايش سيز گونئي لي لره،بير قاچاق يولو اولمــوشدور.استحصال اولان پتــرول روسيايا و آوروپايا گئده ركــن، ايشچـي لرينده آياقلاري بو اولكه لره آچيليب و دونيا باشقا بير دونيايميش،باشا دوشدولر.اونلارا باشچي ليق ائده ن ليدرلر،حربي ليدر يـوخ،بلكه بيلـگي لي و دوشونجه لي شاعيرلر،يازيچي لر اولمـــوش لار.1875ده اكينچي آديندا بوراخـيلان توركجه ده رگي او جمله دن دير«حسن ملك زاده»آنجاق بو ده رگي لر و يازي لاردا عثمانلي تورك لرين طرفيــن توتان آذربايجانلـي لار،دايما روس قاماندرلرينه معروض قاليب و آغير ضربه لر گوردولر.آنجاق بو سنه لرده آذربايجانلي لار آرتيق اوزلرينه ايناماقي و آرتيق باشقالاردان ال اوزمه يي اويره نيب ويئني سياسي ليدر بئجرتمه يه باشلاديــلار.علي مردان تويچوباشي ـ احمد آقا اوغلو ـ علي بيگ حسين زاده ـ محمد امين رسول زاده ـ نصيب بيگ يوسوف بيگدلي بو سئرادا ديلار.
آنجاق توركمانـچاي معاهده ايران دولتيني سياسي و اكونومو باخيميندان مطلق روس امپراطورلوغو آلتينا آپارميش دي و انگليز يئني بير يول تاپاراق،گونده بير طريقتي دين آدينا بو اولكه يه بوراخير دي.1844 ده باب ليك طريقتي بللي اولمايان بير يئردن ياراتدي. عدّميه آدلي طريقت ميرزا ملكم ساريسيندان قورولــدو.1892 ده شيخ جمال الدين افغاني اتحاد اسلام آديندا بير فرقه ياراتدي.حوضة بيداران آديندا يئني بير فرقه ياراندي.1896 دا بو فرقه نين آدامي ميرزا رضا كرماني ناصرالدين شاهي ترور ائتدي.
1855 ده انگليز گونئي سمت دن ايرانا داخل اولموشدو و چوخ حصه ني الده ائده رك پترول داشيماقا جان آتيردي. روس و انگليز بير طــرف دن اولكه نين تكجه ده يرلي يئري اولان آذربايجاني ساغماقا بير بير يله ياريشيرديلار. نهايت 1905 نجي ايل ده ستارخان مشروطه انقلابي ايچون تبريز ده قيام ائتدي.همين ايل ده سوسيال دموكرات تشكيلاتي تبريز ده قورولدو.1907 ده رسمي ليين اعلان ائتدي.اونلارين ايسته يي مشروطه حاكميتي ايدي و ايه رديل يله اولموردو،سيلاح لي دويوشمك گره كيردير.نهايت ايسته ديك لري تك مشروطه ني يئرينه يئتيرديلرستارخان 1914ده تهرانين اتابك باغيندا، ارمني لر و فارس لارساريسيندان الدورولدو و باقرخان 1916 نجي ايل ده قصر شيرين ده بير كورد الي له هلاك اولدو.(محمد اميني طالباني). همين ايللرده شما لــي آذربايجان،روس اوردي له، عثمانلي دان قاچان ارمني لره بير امن يئره چئويريلميش دير.آنجاق اورادا ياشايان آذربايجانلي لارا بو سياق(دوز يئيب دوزداني سينديران) خالق يله قونشولوقو ايسته ميرديلر.1905 ده احمد بيگ آقا اوغلو،دفاعي آدييندا بير جمعيت، ارمني لر هجومو برابرينده قوردو.1911 ده مساوات پارتيا سي قورولدو. اونلار (تورك له شمه ك ـ ايسلام لاشماق ـ معاصيرله شمه ك) شعارلار يله ميدانا گلديلر.گورجولر يله آلمانلي لار،ارمني لرله بلشويك لر،بيرله شيب و باكي ده مير يولونو انحصاراآلماق ايسته يير ديلر.لنين،«استفان شوماياني» آديندا بيريني «قافقاز فوق العاده كوميساري» مركزي باشچي ليقـي، باكوياگوندردي.شوماياني مسكويا بئله يازيركي(آنادولو شرقي يول لارين باغلاماق ايچون وقفقازتورك لرين حاصارا سالماق ايچون،بورادا بيرارمني حاكميتي قورولماسي لازم گورونور).بوناگوره ده شوماياني باكي بلديه مجلسي و كومـيسارليق سئچــگي سيني تئزه ساليب، بير پارا نومايش لرله باشارا بيلدي تورك لري بو ايكي مركزدن كنارا قويسون. 1918 مارت آييندا اوچ گونلوق دهشت لي بير قيرقين باكي شهرينده اوز وئردي. بو اوچ گون ده 10000 نفر آذربايجانلي اولومه معروض قالديلار.
11ماي 1918 ده شمالي قافقازيا اوزونو مستقل اعلان ائتدي. آذربايجان بو حيصه ده بللي اولان مستقل بير اولكه كيمي باكي ـ جاواد ـ گويجه ـ شاماخي ـ قوبا ـ لنكران ـ گنجه ـ جوانشير ـ شكي ـ ارس ـ قاراباغ ـ جبرائيل ـ زنگ زورـ قازاق ـ ايروان ـ نخجوان ـ شرورـ يئني بايزيد ـ تفليس ـ بورچالي ـ زاقاتالاتركيبينده تشكيل اولوردو.امريكا،فرانسا ،انگليز و ياپونيا(ژاپن) بو اولكه ني رسمي تانيميش لار.آمماروس قيزيل اردوسو آذربايجاني يئـني دن اشغال ائتمه يه جان آتير و سرحدلرده دايانيب دير.محمدامين رسول زاده اونلاريـــن آماج لارين دونه دونه خالقا چاتديرير.آمما دوشمان دا بوش دايانماميش دير.نريمان نريمان اف واسطه سيله بئله بير سوزو خالق ايچينده يايدي كي( روس اردوسو، تورك آنادولو اردوسونا حمايه ايچون ، آذربايجاندان گئچمه لي ديرآمما رسول زاده اونلارا مانع دير!).
نهايت 27 نيسان 1920 ده روس اوردوسو اولكــه يه داخل اولدو و آز مـدت ده آذربايجان دموكراتيك جمهوريتي سقوط ائتدي.بو اردو آنادولو اردوسونا يارديم ائتمه دي هئچ، ارمنستاني داها گئـنيش لنديرمه يه گوره ايرواني دا آليب اونلارا وئرديلر،آذربايجانلـــي لار مـيليون لار قده ر وارليق لارين قاطار واگــن لاريله مسكو وايا گوندريب،اونلارين اوستونده يازيرديلار: لنين يولداشا پرولتار ارمغاني!
گونئي آذربايجاندا بو ايللرده شيخ محمد خياباني باشچي ليقي له يئني بير مبارزه گئديردي.1920 نجي ايل ده او،آذربايجاندا «آزاد يـستان » دولتي ياراديب و بير ايل ده چوخلو خدمت لر ائتدي.تهران دولتي اونا قارشي دايانماقــا عوام خا لقـي بيرسلاح كيمي الده ائديب و فايدالانــدي .بئله ليك ده 1920 نجي ايل ده (سپتامبر آييندا) هميــن تبريزين عوام لاري عا لي قاپـو مركزينه هجوم گئتيريب وآزاديستان عضولرين قتله يئتيريب،شيخ محمد خياباني اولوب و آذربايجان يئني دن رضا خان پهلوي الينه دوشدو.
بو ايللرده محمد تقي خان پسيان انقلاب لارين آذربايجان ـ مازندران و خوراسان دا گورمه ك اولور و رضاخان ديكتاتورلوغو،يئنه كوردلردن فايدالاناراق اونو خوراساندا،حيدرخان عم اوغلونو مازندران دا هلاكته يئتيريب و 1914 نجي ايله كيمي آذربايجان شمالي و يا جنوبي اولاراق،روس و پهلوي اللرينده نفس چكمه يه بئله ايذنــي يوخ ايدي. بو ايل ده(1941) سيدجعفر پيشه وري باكي دان تبريزه گلير و گلجك رضاخان نوكرلري الي له توتولوب 11 ايل حبس خانادا قالانــدان سونرا،آزاد اولوب بو ايــل ده روس اردوسـو ايرانا هجوم گئتيريب.انگليز، رضاخاني بير آدايا سورگون ائتدي. پيشه وري دموكرات پارتياسيني يئني دن ايــشه ساليب و21 آذر ده آذربايجانــي فدرال اعــلان ائدير ومليت چي قوه لر له ايش بير ليه باشلايب و چــوخ ده يرلي ايش لر گورور. بو دونه تهراندا ايله شن پان فارسيست لر و اونلارين باشچي سي محمدرضا پـهلوي، پيشه وريه كمونيست ـ ماركسيست آدلاري قويماق لا اونو خالق آراسيندا از مه يه چاليشيرلار.آمريكا دولتـي دونيانين بو حيصه سينه بير قدرت مركزي اولاراق يئني آياق آچميشدي و هئچ كيمسه محمدرضا كيمــي بو باره ده اونا اويقون گورونموردو.او(آمريكا) روس اردوسونو قوغو ب و اونون برابرينده محمدرضا دان امتياز لار آلماقا قرارلاشديلار.ايكينجي دونيامحاربه سي قورتولان گونلرايدي و روس و امريكا دولت لري دونيا ني بولمــه يه سوز بيرليينه چاتميش لار.روس اردوسو جنوبي آذربايجاني و مازندراني ترك ائتمه يه سوز وئرير وگئري چكيلير.پهلوي اردوسو بيليردي آذربايجان يئني حاكميتينده سلاح لي اردو و ميليشيايوخدور،اوناگوره ده تعجيل له اورايا هجوم گئتيريب و آز مدت ده 25000 آذربايجانلي نـي، فــدراليسم طلبـينه گوره قتله يئتيريب و دالي جا ميليون لار آذربايجانلي ني اولكه لريندن كوچمه يه مجبور ائتدي.آنا ديــلينده يازمـاق، دانيشماق ،اوخوماق مطلق قاداغن اولدو وآذربايجاني فارسلاشديرماق وآريايي ائتمه ك محمدرضا نين اصيل پروژه سي سانيليردي.
آذربايجانين گوردويو گونللرده بلكه 1910 ـ 1920 ايللر داها يئني دن يازيليب و اوخومالي دير. بـو ايللرده روس دولت لري اوز سرحدلرين بلله نديرركن،تورپاقلاريندا اولان هرنه ياغي ، وحشي كـس لر ويا طايفا لارگورودو.دايانمادان اونلاري آذربايجانين باش سيز ولكه سينه بوراخيردي!جيلولارتوركيه تورپاقيندان وآسوري لريله گورجولرروس تورپاقيندان قوغولان لارايديلر.اونلار هرنه لرين اودوزان بيركس كيمي،هرنه يه بويون اولوب و دئمه ك هئــچ نوعي شرّدن جان قــاچيرتميرلار.اورمـو شهري،آباد و وارلي بير شهر اولاراق اونلارا ان ياخشي مركزسانيلير.ديگر طرف دن دوكتور شد،بارون آرادشز، مسيو قوژول، پاترياك مارشمعون، بارون آرمناك، آقا پطروس ـ آقا يوف ـ بارون هراند ـ ژنرال يو دينيچ،وارطن ارمني ـ ورتزرارمني ـ دوكتور نويان ـ ژنرال وادبولسكي ـ بارون ارمناق ـ بارون استاپانياس ـ اسحاق نصراني ـ مسترميلر،كلنل اشتـــولدر، سميتگو ـ دكتر اليس ـ بارون مناسي يانسن، بارون مناسكان ، مسيو مورو، ماژورايدي ـ بابايوف، بروت آقــا هركي ـ مرگور، جبرئيل بوداغيانس ، ويليام بيج ـ ژنرال پالتافيف ـ پتروس خان ياور ـ ژنرال تامـام چوف ـ ژنرال لبدينسكي ـ گورگيزارمني ـ گرد.آر. سي ـ نيكيتين ـ تراكايوف ـ بارون جر ماك ـ ژنرال چرنـوزبوف ـ پولونيك كوزمين ـ بارون قاراپت ـ ايوشه ـ خليفه مارونيه ـ ژنرال دنسترويل ـ مسيو دنسخا ـ عمــــرخان شكاك ـ ماژور فوكل ـ تومانيانس ـ سرهنگ شموييل ـ شيخ بارزان ـ شيخ عبدالقادر ـ سورن ارمـــــني ـ موسيونر سونتاق ـ شپلي ـ مسيو شاتل ـ كلنل شارديني و..... و يوزلرجه بئله شخص لرين تاپيلماسي،باتـــي آذربايجان دا هئچ ده تصادفي دئييل دير.هرگون شهرين بيرگوشه سينده يئني بيرمركز قورولدو. بو مركز لر طبّـــي يارديم ـ مذهبي مسيونرلره عايد ـ يتيم اوشاقلارا عايد ـ تحصيل اوزه ل مركزلري ـ خسته خانالار ـ عسگرخانالار ـ مكتب لر ـ كنسوللوق لار ـ تلگراف خانالار ـ منشي خانالار ـ آليش،وئريش عمومومركزلري ـ كمسيون مركزلري ـ قاچقين لار حمايه مركزي .... عنوان لاريله گورونورد يسه،سوزيوخ،آمـمــا اونــلارين اصيل ايــش لري سايي سيز ـ حساب سيز حربي آلت لر و مادي يارديم لار اوز آدامـــلارينا گوره ايدي. و اونــلارين آداملاري،نـــصراني لر ـ آسوري لر ـ كوردلر ـ ارمني لر ـ روس لار ـ انگليز لر ـ آلمانلي لار ـ كريستيان لار ـ جويوت لر ـ لازار لار ـ تاتارلار ـ چركس لر ـ نستوري لر ....... وسايره لره اولوردو.گومه لي بوراسي كي مثال كريستيان لارا عايد (كاتوليك لر ـ پروتستان لار ....) قول ـ قول برقرار مركز لر يارانير دي و ها بئله عنوان لارلا،اورمو دا ، بلكه بير عنوان سيز ائو،بئله قا لمايشدي.تكجه آدام سيز و باش سيز اولان لار، اورمــونون اصيل ما ليك لري اولان ،آذربايجانلي لاري ايدي! اونلارين مال ـ دولتي، جان لار ي و عائله لري، ارمني دن قورتولسايدي،كورت لردن قورتولمودو! ويا كوردلردن قورتولسايدي، آسوري لردن قورتولمــوردو! آنجاق اورمو بئله بير مركز لره بالاجالاشديقجا،اونلار ديگركندلره و شهرلره آياق آچديلار.
بئله حال داهركس اوزائششگيني سور ه ن كيمي سيميتگوكيمي آماج سيزيبركس،بــيرگون روس لار لا، ديگر گون انگليز لرله و يئري دوشدوقجا بئله تهران لا،بيرله شيب و آذربايجانلي لار،خصوص خوي وسلماس شهرينده قيرماق دان هئچ نه اسيرگمه دي.
بئله ليك ده،مـفلوك آذربايجانلي لار وارـ يوخ لارين اودوزموش،بيرحال دا كي مركزي دولت دن اونلارا يارديم بئله بيرتيكه چور ه ك چاتميردي،كندلرين،شهرلرين ترك ائتمه يه مجبورقاليب واوكس لركـي يول دا سورقونچو ياغي لره راست لاشميرديلار،وساغلام تبريزه،ماراغايا چاتيرديلار،اوزلريني اوغورلو سانـيرديلار.
تاريخ بيزي گوزله مه يه جك دير
آنجاق بو دئييله ن نوكته لر،تاريخ صحيفه لرينده آزدان ـ چوخ دان يازيلميش حادثه لردن عبارت دير و بير چوخلو حادثه لر واردير تاريخ چي لر اونلاري گورمه ييب لر،بلكه ده يازماقا ايذن لري اولمـاييب دير.
آمما بير اوتري باخيش دا گورونور كي مين لر شهر و كند،مين لر انسان، بو اولكه ده باغـيش لانيب و هلاك اولوب لار،گورونور كي بو اولكه نين گوزه ل وده يرلي طبيعتي،وارليق لاري وان اونملي سي اولان ژئوپولوتيك امكانلاري،يئنه ده طاماح كار استعمار چي لاري بورايا ساري چكيب، گئتيرمه ك ده دير.
بئله دوروم دا باشقالاري گورونمه ده قويوب و اونلاري سبب كار بيلمه ك بلكه بير ائيله دوغرو اولما سين نه دن كي بيزده اولان سهولرده واردير. يوز ايل دن آرتيق كولتوردن، مدنيت دن، ديل دن،ائل دن دونيادان آرا آچان ايكي آذربايجان،نورمال اولاراق بوگون بئله بيرخالقي يئتيريركي سياست دن،دوزگون علاقه لردن، ســـويــه لي اكونومــودان، اسلــوبلو حركت لردن و ديگر زامان طلب لريندن گئري قا لمــيــش حال دا، باشقـا لارين فـــيكيرلرينه ال آچماقا مجبور قا ليريق.بو گون سوزوموزو دئمه يه گوره و ايسته ك لريميزي يئرينه يئتيرمه يه گوره ، گئچميش يو لاري سيناماق بو ش يئره چاريق يرتماق دير.
بوگونون دورومون گره ك كي ايللر بوندان اونجه قاريش لاميش اولايديق وگئري قالديقيميزا گوره،داها سرعت لي وداها كسگين چاليشمالييق. بوگون بيلگيلي انسانلاراميدان وئره رك اونلاردان اويوت آلاراق بلكه بئله ديرگين بير دورمودان چيخيش يولو تاپماق اولسون.
تاريخ آياق ساليب،بيزي گوزله مه يه جك دير.بئله بيريولون يولچولاري دايانمادان،گئتمه لي ديلر.يوخسا دايانماق همين،آياق لار آلتيندا ازيلمه يه و داها آرتيق يئر اوزوندن خوارليق لا محو اولماقا راست لاشيــريق. وارليقينا اينانمايان خالق،باشقالاري نه ساياق اوز وارليقينا اينانديرا بيلير؟شعريازان خالق دان،شمشير توتماق توقعي سي سهو بيرتوقعي دير.و شعريله زامانين سئرت ليك لري هئچ اويقون گورونمور.يازي ميزي،اوزوموز يازما ساق ايــه ر،باشقالاري يقــين اوز ايسته ك لري كيمــي يازاجاق لار.بوباره ده اونلاردان نفرت و كين بسله مه ك يئرينه،آزجااولموش اولسادا اوزوموزه آجيق لاناق.بيزهاچان اوره ك دن وارليقيميزي هارايلاييب، اعلان ائتديك؟ هاچان جدي اولاراق باشيميزا گله ن بلالاري، باغيريب ديله گلديك؟ و هاچان بيرلـيك ده، ممكن بير يولا ساري آتديم آتديق؟
سون
يازي دا بو كيتاب لاردان فايدالانميشام:
1ـ الماسونيه منشئه الملك اسرائيل ـ محمد علي زعبي ـ بيروت
2 ـ قضايانا في الامم المتحده ـ خيري عماد
3ـ اضطهاد العرب،جامعه الدول العربيه ـ قاهره
4 ـ مشاهدات آمريكائيان مقيم تركيه ـ ليسيوس
5ـ كما ليسم در برابر متفقين ـ ام.پايارز ـ قسطنطنيه 1922
6ـ آلمان و ارامنه ـ ژي ليسيوس
7ـ خاطرات بيست و شش ماه در تركيه ـ اچ مورگانتو
8ـ بخاطر ارمنستان ـ پ كيلارد
9 ـ قانلي سنه لر ـ محمدسعيداردوبادي
10 ـ جنبش هاي ملي كرد و روابط ارامنه و كردها ـ كاروساسوني
11 ـ خاطرات آقا بيگ اف ـ ترجمه حسين ابوترابيان
12 ـ ارمني لر و ايران ـ ميرزا محمد بالا زاده ـ باكي 1993
13 ـ اورميه در محاربه عالم سوز ـ معتمدالوزراء
14 ـ وحشت در سقز ـ مصطفي تيمور زاده
15- The history of seyhonizm movment by: Dr.Alen Tayer
16- when prophets speak
by: Litman Rozental
17-Armanegan - Jahn Mari Karzo
18- The Emergence of Kurdish National ism -Texas University
posted by8:05 PM
Sunday, February 22, 2004
تاريخ منتظر ما نخواهد ماند
زهره وفايي
مبحث تاريخ متعلق به موضوعات و زمان هاي متفاوتي ا ست. در برابر تاريخ ادوار گــذشته ، تاريخ معاصر وجود دارد. مبحث تاريخ معاصر نيز به سه بخش تقسيم مي گردد: عهد رنسانس ( قرن 17) ـ عهد صنعت( قرن 18) و عهد معاصر( از قرن 19 ميلادي به بعد) . عليرغم نــــامگذاري مـتفاوت ا ين عهد و اعــصار، ا رتباط و وابستگي هاي ا ين اعصار به يـكديگر بــر همگان واضح است.
تاريـخ بر اساس مـوضوعا ت مخـتلف رديف بنـدي مي گردد مثا ل : تاريخ بناها،تاريخ حيات انسان،تاريخ بافت پارچه ـ تاريخ فرش ـ تاريخ ادبيات و ... و از همه مهم تر تاريخ سياسي . و اين اهميت بدا ن جهت است كه بعد از كلمه تاريخ بلافاصله مبحث تاريخ سياسي به اذهان شنونده راه مي يابد. تاريخ سياسي بنا به دلايل بسياري از اهمـــيت ويژه اي برخـــور دار ا ست. چراكه حيات و مرگ يك ملت، زندگي و برعكس نابودي يك كشور، پـديـد آمـدن قدرتهاي جديد و مناسبت هاي گوناگون در برابر آنها، با مطالعة تاريخ سياسي مقدور مي گردد. تاريخ سياسي همدوش با زمان پيــش مي رود. به كلا مي ديـــگر تاريخ سياسي از جمله مباحثي است كه دائماًَ در حال پيـشرفت و حركت است و توقــف و حتي تأ خير هم در آن محال مي نمايد .با اين اوصاف نظري بيفكنيم به تاريخ 300 سال معاصر و تغييراتي كه در اين عصر صورت گرفته است و افرادي كه در ا ين تغييرات موثر بوده اند و اينكه اين تغييرات به سود و زيا ن چه كساني بوده ا ست؟
دولتي جديد : اسرائيل
اگر به واقعيت وجودي زمان در مبحث تاريخ سياسي اهميت قائليم بايد كه به مبحث مكان نيز اهميت بدهيم . چراكه كوچكترين حادثه واقع شده در هر گوشه اي ا ز د نيا، چنانكه زمانش فرا برسد ، به هر سمتي از جهان مي تواند كشيده شود.بدين سبب است كه تاريخ سياسي در خصوص يك ملت و يك خلق نيست بلكه شامل تمام انسانها مي گردد.براي روشن شدن مطلب به منطقه جغرافيايي و محدوده سياسي خويش نظري بيفكنيم و آنچه كه بر سرش آمده است در طول 300 سال ا خير از نـــظر بگذرانيم و براي اين منظور بايد كه به هر گوشه اي از دنيا نظر بيفكنيم : درسال 1722 ميلادي، در پا يتخت مه آلود لندن، در خانه اي كوچك ، چند نفري دور هم گرد آمده بودند و اين چند نفر به تصميم واحدي دست يافتند. آنان با حمايت دولت كبيرة بريتانيا در صدد اتحاد و جمع آور ي ديازپوراي پراكنده از هر گوشه جهان بر آمدند و براي ا ين اتفا ق قسم ياد نمودند. اسامي ا ين چند تن تا به امروز بر همه پوشيده است اما سه قرار مهم آنان به شرح ذيل بود:
1ـ حمايت از يهوديت در تمامي دنيا.
2ـ محو ديگر اديان روي زمين.
3ـ تقويت بي ديني و كفر در ميان ديگر ملل جهان.
مركز ايجاد شده آنان با نام ماسـون خيلي زود در تمامي دنيا داراي شعبه هايي فعال گرديد. در سال1722 در پاريس ـ 1727 در جبل الطارق ـ 1733 در آلمان ـ 1735 در پرتقـال ـ 1745 در هـــلند ـ 1740 در سويس ـ 1745 در دانـمارك ـ 1763 در ايـتالـيا ـ 1765 در بـلژيــك ـ 1771 در شـوروي ـ 1772 در سوئـــد ـ 1752 در هندوستان ـ 1734 در آمريكا و نهايتاً در سال 1907 مجموعاً 50 مركز ماسوني داير و كاملاً فعال بودند. در همين سال( 1907) يك مجمع مشترك با شــركت دول ـ هلند ـ بلژيك ـ اســپانيا ـ پرتــقال ـ ايــتالــيا ـ در مــركز انگلستان( لندن) برپا گرديد. عنوان مجمع اين بود: « آلمان با زور مي خواهد سواحل مديترانه را ا ز چنگ بريــتانــيا در آورد، چاره چيست؟». بريتا نيا با توجه به ا ينكه اين مناطق كلاً در اختيار مسلمانان بود،آن را خطري براي اروپا و خويش به حساب مي آورد اظهار نمود:« مسلمانان مانند ملــتي واحد ، يكسان مي انديشند، داراي زمينهاي وسيع و حاصلخيز هستند، دارايي ها و اتــحادهايي مـــستحكم دارند، اگر آنان به پا خـــيزند، جلودار آنها چه كسي خواهد بود؟»
اولين و مهم ترين اقدام ،يا فتن مرزها يي مطمئن و سرسپرده در آسيا و آ فريقا تعيين گرديد. در همين سالها يهودي به نام هرتسل با سلطان عثماني ملاقا ت نموده بود. هرتـسل نويسندة كتاب معروفي به نام (( دولــت يهــود)) در سال 1895 بـــود، وي در اين كتاب يهوديان جهان را به گرد آمدن در آرژانتين و يا فلســطين فراخوانده بود. اما ديازپوراي يهود،آرژانتين را مطلقاً رد نموده و با ايـجاد كشوري دركنارديوار ((حائـــظ مبكي)) قسـم ياد نمـــوده بودند. بنابر اين هرتسل خود را به دربار سلطان عبدالحـــميد رســـانده و در برابر پـولي بسيار خواستار سرزمين فلسطين گرديده بود.اما سلطان عبدالحميد، هرتسل را از دربار خود رانده بود. زمان به سرعت مي گذشت و سال 1914 ميلادي از راه رسيد و جنگ جهاني اول شروع شد. بريتا نيا با وحشتي كه از جنگ بدون متحد داشت تــمامي سـعي خود را در همراه نمودن دولت آمريكا با خويش به كار مي برد. اين بار يهودي به نام جيمزمالكوم از دولت بريتــانــيا خواسـت تا وعدة كشور فلسطين را به آنها بدهد و آنان در عوض دولت امريكا را مجبور به اتحاد با بريتا نيا نمايند. سردمداران دولت وقت آمريكا حاييم وايز من ـ روتـشــيلديرـ لوئـــيد جـــورج ـ وينستون چرچيل و بولفور بودند كه هريك به يــــهودي بودن خويش و ماســـون بودن سخت ا فتخار و اقـــرار مي نمودند. بديــن طريق روچيلد ثروتمندترين يهودي جهان اين اتحاد را به دولت آمريكا تحميل نمود و در سال 1917 كشــور فلسطين توسط بريتانيا و امريكا به يهوديـهاي صهيونيست بخشيده شد!
در سال 1922 هربرت صموئيل بعنوان سفير بريتا يا به فلسـطين رفت و مدت 50 سال در آن كشور به فعاليت هاي خويش بي مانع و بي وفقه ادامه داد. هربــرت توانست 600000 يهودي را به فلسطين بياورد.آنان زمينها و خانه هاي فلسطيني ها را با پول با حـيله و با زور از آنها مي گرفــــتند و خود مالك مي گرديدند. طــبق قانون جديد حــمل اسلحه براي اعراب ساكن فلسطين قدغن گرديد اما صـــهيونيست ها براي ا ين امر آزاد بودند. سا ل 1947 فرا رســـيد. جنگ جهاني دوم شروع شد. تـــرومن، رئيـــــس جمهور آمريكا همزمان با انتـــقال هزاران يهودي به فلســــطين به اقــــدامي ديگر نيز دست زد و آن تـــقسيم نصــف به نصـــف فلســــطين ميان يهــوديان و مسلمانان بود. برنادوت رئيـــس وقـــت ســازمان ملل در برابر اين اقدام ايســـتادگي نمود.اما وي به دست فردي به نا ا شترن به قــتل رسيد و عليرغم وا ضح بودن ا ين جنا يت نه تنها اشترن دستگيرنـشد بلكه در هنگام ورود به نــيويورك از ســـوي هزارا ن يهـــودي به حرمت تمام استقبال گرديد!به هر حال خلق اعراب در برابر اين تقسيم به جنگ برخاست . اما بريـــتانيا و حاميان يهـــودي بريتانيا قبلاً فكر اين كار را نموده و سران عرب را تطميع نموده بـودند و در اين جنگ تنها هزاران خـــلق عــرب كشته شدند و يك ميليــون فلســــطيني ديگر آواره گرديــدنــد. از ســـوي د يـــگر سرزمـيــــن صـهــيونيـــست هـــا از 5/3 دونـم بـــه27027023 دونم رسيد! آمريكا و بريتانيا بعنوان سردمداران وقت ، حاكميت صهيونيستها را به رسميت شناختند و اعلان نمودند. سومين دولتي كه حاكميت جديد به نام اسرائيل را به رسميت شناخت شوروي بود. با اين وصف ديده مي شود كه در دوران معاصر 4 حادثه مهم در عرصه جهاني به وقوع مي پيوندد:
n استقلال كشــور آمريـــــكا و خارج شدن آن از سلطه دولت هلند.
n ازهم پاشــــيد ن امپراطوري عظيم ملت مسلمان و ترك عثماني و پديد آمدن دهها كشـور جديد از خاك فروپاشيده اين كشور .
n فروپاشيدن كشور روسيه وبرپايي اتحاديه جـديدي به نام « اتحاد جماهير شــوروي» وبر پايي مكتب كمونيـسم در آن اتحاديه .
n برپايي يك كــشور مســتقل به نام اسرائيل براي يهوديان صيهونيست در خاك فلسطين(عثماني).
بر اثر جنـــگ هاي مداوم و سختي هاي ناشـــي از آن رويهمرفته خســتگي شديدي در ميان مردم دنيا از جنـگ ديده ميـــشد و از ا ين رو تـمامي ملل به نحوي سكون را ترجيح داده و به عصر « جنگ سرد » پاي گـذاردند. كشورهاي جهان و حاكميـت هاي آن جنگ با سلاحهاي جنگي و در ميدا ن هاي جنگ را به جنگ سردي تبد يل نمـودند تا به كشورگشايي هاي خويـــش اين بار نه با سلاح بلكه با حيله اقدام نمايند . صـنعت – تـجارت و دموكراسي بعنوان صدر اين حيل به كار گرفته شد . حاكميت هاي قوي عمدتا بوسيله تجارت در صدد نفوذ در ميان دولت ها و ملت هاي ضعيف بر آمدند. مالكيت منا بع اوليه بـــعنوان يك اصـل اساســي مد نظر همگان بود . نفت و ديگر منابع سوختي در رديف هاي ا ول قرار داشتند . صنعت به سرعت پيش مي رفت و محصولات جديد هر روز به بازارهاي جهاني عرضه ميشد الــبته رقابت در اين عرصــه تنها به چـــند كشور تـــعلق دا شت و كشـــور هاي بــقيه بعنوان مصرف كننده هاي اين محصولات به شمار مي رفتــند . دمــوكراســي در هر كشور البته به نوعي تعبير مي شد .حضور زنان درعرصه هاي كار و تحصيل ـــ بر پايــي احزاب ــ آزادي پوشش و لباس و صدها نوع از اين جلوه ها از جمله جلوه هاي دموكراسي تعبير ميشد .
دولتي جديد : ارمنستان
در چنين شرايطي حاكميت هاي توانمند ، كشور و خلق خويش را در بهترين وجه ممكن از نظر صـــنعت – تـــجارت و نيــز دموكراسي و نهادهاي مدنـــي و خلقي – به پيش برده و توان زيستن در صدر را يافتند اما بر عكس چنين حاكميت هايي – بسياري از دول – بويــژه در آ ســـيا – آفـــريقا – و آمريكا ي جنوبي در مقام وابســـتگي و سـر سپردگي تا نهايت درجه پيش رفته و در اين معامله چركيـــن تمامي خلق ها و سرزمين خود را همانند يك قمارباز ناشــي باخـــتند . يكي از اين كشورهاي تازه مولود ارمنستان بود . اين كشور چگونه بوجود آمد ؟
ارامنه ــ ابتدا در سال 406 ميلادي بعنوان يك گروه متـــفاوت مذهـــبي توســط كشـيش (مسروپ ماشوت ) بوجود آمد. اين گروه تا قرن 15 مــيلادي توسط مســيحيان متعــصب به هر گوشه اي ا ز جهان رانـده شده و زندگي پــنهاني خويــش را در همين گوشه ها ادامه دادند . مركز زندگي اكثريت ارامــــنه در قـــرن پــانـــزده در محـــدوده امــپراطــوري عثــماني بــود كــه از نفــوذ مسيحيان در ا ين حيطه اثري نبود . چراكه خاك عثماني در اين سال ها شامل سرزمين وسيعي از اروپا – آفريقا – آسياي غربي و آسياي مركزي بود و در ا ين امپراطوري وسيع از هـــر نژاد و ا ز هر مذهب زندگي مي كردند وبا آزادي به حيات خويـش ادامه ميدادند. به هر حا ل زندگي آرام ا رامنه در سال 1774 ميلادي به پايان رسيد و در اين سال مقاوله « كيــنارچـي كوچــوك» ما بين روس و عثــمانـــي بسته شد . بر اساس اين مــقاولــــه امــپراطــوري روس كليـــساي « قريقورين » وا قع در خــاك عــثماني را مــستـقل و ارجحـــيت آ ن را بــه تمــــامي كليساهاي روم اعلام نمود . بدنبال اين عمل مــجددا كليساي « اوچ كلـــيسا » در خـــاك آذربــايــجان را نيز مستقل اعلام نمود و به ارامنه اجازه داد در اين دو كليسا به تدريس و تحــصيل و غــيره آزادانه همـت گمارند . همچنين به ارامنه اختيار داده شد تا راسا از ارامـــنه و غــيره ماليا ت دريا فـت دارند و اجــازه مسلح شدن به آنــها داده شد . طولي نكشيد كه ارامــنه ساكن خـــــاك عثماني در آرزوي استقلال به پا خاستند . اين آرزو را ابتدا دو ارمني به نامهاي « اسرائيل دوري و ژوزف امين » به حاكــــميت هاي اروپا ابراز نمودند و گفـــتند : شما ارامنه را آزاد سازيد – ارمــنستان را بر پا داريد – پاداش شما براي اين كار تاج و تخت ارمنـــــستان است !
بدين ترتيب در سال 1781 اولين جميعت ارامـــنه در شهر ونيز ايتا ليا بر پا گرديد و فردي به نام مختي يار سبا ستانسي با رهبري ارامنه ، آنها را به ســوي آفريدن خلـــقي واحد دعـــوت نـــمود . و از ارامنه خواست تا از خـــاك عثـــماني به اروپـــاي غربي و هندوستان مهاجرت جمعي نمايند . با سوء استفاده از وضيعت بحراني عثماني در ا ين سالها دولت هاي فرانسه – انگليس – ايتا ليا – ا تريش و آ لمان هر يك به بهانه حمايت از ارامنه و مسيحيان ساكن عــــثماني شروع به تجـــاوز به ا ين كشور نمودند . در سال 1812 صربستان بعنوا ن اولـــين ايا لت از خاك عثمـــاني جدا شده و اعلام استقلال نمود . دولتــــهاي فوق الذكر در سال 1815 در شهر وين اتريش گنگره اي بر پا نمودند و به( 3 )ا صل ذ يل راي متــفق دادند :
- قدرتمند نمودن دول اروپايي .
- ضعيف نمودن امپراطوري عثماني.
- تلاش درراه استقلال دادن به ارامنه و مسيحيان ساكن خاك عثماني .
بدنبا ل اين قرارداد در مدت كوتاهي مونـته گرو – بلــغارســـتان – رومــاني – بوسـني هرزه گوين – لبنان – كويت – مقدونيه – و آ لباني از خاك عـــثماني جـــدا شــده و زير استعمار دول فوق قرار گرفتند . در اين ميان ارامنه از مهاجرت چشم پوشيده و در صدد جدا نمودن سهمي از اين گوشت قرباني براي خود شدند . آ نها براي خود چهار مركز اساسي را قرار دادند : - مركز ارامنه روسيه – مركز ارامــنه ايران – مركز ارامــنه آنادولـو – مركز ارامــــنه قسطنطنيه . آنان براي تســلط به اين مراكز ابتدا به تشكيل سپاهي مسلح اقدام نمودند و اين سپاه را در جنــــگ ايــران و روس در اخـــتيار قواي روس قرار دادند . با عــــهد قرارداد تــركمانـچاي در سال 1828 ميان ايــران و روســـيه ، ارامنه حيات تازه اي يافتــند و در دستــه هاي هــزاري به سوي مركز روس شروع به مــهـاجرت نمودند . تنها در عرض اين يــــــك سا ل (1828) 413000ارمني از خاك عــثماني به مركز ارامـــنــــــه روس ( چــوخــور ســـعد) مهاجرت نمودند . اگر امـــــــروزه مي بينــيم كه ارامـــنه سالروز عهدنامه تركمانــچاي را بعنوان يك جشــن ملي بر گزار مي نمايند به ا ين سبب است ! ارامنه به ظاهر بي وطن در اين سالها به سه وظـــيفه مهم موظــف گرديده بودند : حمايت هاي مالي و مداوم ارامنه بورژواي مركز قسطنــطنيه – و رسانــدن اين حمايت ها به ارامنه ساكن ايران و روس – و تبديل اين حما يت ها به سلاح هاي جنگي و ديگر مواد لازم – و رساندن آن به ارامنــه ساكن مركز ارزروم و زيتون در خاك عثماني . با عهد قرارداد سان استفانو در سال 1878 ميان روس و عــثمانـــي ارامــنه به روزگار خوش تري دست يافتـند . بر اساس اين قرارداد دولت روس بعــنوان مدا فع بلا عزل ارامـنه ساكن خاك عثماني منصوب و تاييد شد !
بلافاصله در ماه ژوئيه همين سال در شــهر بــرلـــين گنــــگره اي ا ز سوي دول اروپــايي برپا گرديد و عــــنوا ن آ ن ا ين بود( ارامنه ساكن عثـــــماني به كدام دولت تعــــلق دارند ؟). دولت انگليس بدون اينكه منتظر پايا ن گنــگره باشد راسا قــبرس را اشغال نمود . اما روس نيز مالكــيت خودرا بر ارا منه نه در گنــگره ها بلكه در هـجوم هاي رزمي ثابت مينمود و اردوي خود را با رهـبري فردي ارمــني به نام ( اوريـــس مليــكوف) به خاك عثمـاني روانه ساخت و طولي نكــشيد كه با كــمك ارامـــنه ساكـــن آنادولو ، مناطق درياي سياه ـ وان ـ باتوم ـ بايـــزيد ـ قا رس و اردهــان ... يك يك به تصرف اين ارتش مهاجم در آمد در حاليكه مسلمانان اين منطقه در مساجد جمع شده و براي هلا كــت ارامــنه متـــجاوز دعـــا مي نمودند، ارامنه در پايان سال 1878 يك گروه سياسي از ارامنه قسطنطنيه را راهي اروپا نمودند تا حمايت دول اروپــايي را از استقلال ارامـــنه و ديگر منا سبت ها جلب نمايند. بديـــن طريـــق در سا ل 1879 در كنگره برلين ارامنه بعنوان يك خلق مستقل، نماينده اي مستقل گسيل دا شتند . در سا ل 1882( ارامنه وا ن ) طي نامه اي كه به تزار روس الكساندر، مي فرستند از اوخواهش مي كنند به اردوي عثماني هجوم آ ورد.
حزب آرمناكان در سال 1885 ـ حزب هئــــچاك در سال 1887( ژنو) برپاشد. در سال 1890 توسط سه ارمنـــي به نام هاي ميكائيليان ـ زاواريان و رسـتوم حزب داشــناك بر پا گرديد.حزب داشـــناك براي اعلام وجود ابتدا حملة مسلحانه به كردهاي ساكن بيـــتلـــيس را در ابتدا ي سال 1891 انـــتخاب نمود.درسال 1896 بــــــه بانـــك مركزي قسطنطنيه هجــوم برده و كارمندان بانك را به گروگان گرفــــتند. ا لبته در سال 1895 حزب هئچاك در شهر زيتون اعلان استــــقلال دولت ارمـــني را نموده بود. در همـين روزها 800 ارمــني مســــلح شهر وان را به تسخــير خود در آورده و در شـهرسور با كردهاي مسلح به جنگ خونين پرداخـــتند.ونــــهايتــاً در پايان سال 1896 بعنوان يك دولت مستقل با دولت عثـــماني وارد مذاكره شدند. درسال 1899 انگلستان، مصر را از خاك عثــماني جدا نمود. و فرانسه تونس را به تصرف خود در آورد. ارامنه با حما يت حاكميت روس قرار گاه خود در (چــوخور سـعد) را هـرچـه محــكم تر نموده و ديـگر ارامــنه را به مـــهاجرت تشــــويق و ياري مي نمودند.در سال 1905 ارامنه را در جنگي از پيش تعــيين شده در شهر بـــاكــو اقدام به قتـل و كشتار هزاران آذربا يجاني بي خبر نمودند. دولت روس ارامــــنه را به توقـــــف جنگ دســــــتورداد اما آنــــــها بدون توجه به اين دستوركــــــما كان به آدمكشي خويـش ادامه دادند.اين سرپيـــچي به مذاق دولت روس خــوش نيامد فلذا ا بتدا دستوري كتبي به باب عا ليه فرستاد تا از ورود ارامنــــة فراري به خاك خويش ممانعــت به عمل آورد و سپس خود وارد ميدان جنگ شد.
سال 1906 واقعاً براي ارامنه سال دهشتناكي است. چراكه روس حما يت خود را از آنان باز پس مي گـــيرد و ارا منه در مـيان مرزهاي روس ـ ايرا ن و عثــــماني آواره و از سوي د يگر در مــــحاصــــره آوارگان مســلح ـ كرد ـ چــركس و تــاتــار قـــرا ر مي گيرند.فــلذا راهي به جز جنگ براي آنها باقي نمي ماند.آنان تاحـد توان به خاك وطن خويـــــش بي حرمتي نموده و آنرا ارزا ن فروخــته بودند.اما اين ا شتباه خويش را به حساب دولت روس و عثماني مي نوشـــتند. به ناچار در سال 1907 ارامنه ساكن لندن نامه اي به مركــز انـــــترنا سيونا ليست ـ سوسياليست ها نوشــته و با ياد آوري نامه قبـــلي(1896) اعلام مي دارند كه « ما با ديگر خلـــق ها همانـــند يك دوست ـ بدون اسلحه ميخواهيم زندگي كنيم».اما در وا قع اين تنها راه حل باقي مانده براي آنان بود.
در كنگره « صلح جهاني » لاهه در سال 1907 ،ا را منه در معـــيت روشنفكران و انقلابيون ترك از سوي عثماني ها شركت مي كنند. در سال 1908 مجلس ملي برپا و سلطان عبدالحميد از كار بر كنار مي شود. در سال 1909 در شهر آدانــا جنگي سخت ميان مسلمانان و ارامـــنه در مي گيرد. اين بار آمريكا شروع به جمع آور ي حمايتهاي مالي به ارامـــــنه زخمي و آواره آدانـــــــا مي نمايد!! در سال 1910 ايتا ليا، ليبي را تـــــصرف مي كند واز عثماني مي گيرد. لبنان ـ تنگه داردا نل ـ آ لباني ـ كرت يك يك از عثـــماني گرفته مي شو د . حالا تنــــــها قسطــــــنطنيه براي عثماني مانده است! در سال 1913 به هنـــــگام تشكيل مجلس ملي دولت عثــــــماني مجـبور مي گردد از90 نماينده مجلس 60 نما يندة ارمـــــني دا شته باشد. خواســـــــته هاي اين اعضاء عبارت بودند از:«چون جهاد ويژه مسلمانان است پس ارا مـــنه مجــــبور به جـــنگ در كنار اردوهاي عثماني نيستند و سربازان ارمني از خدمــــت معاف شوند» ـ « تا زماني كه كــــردهاي وحشــــي سلاح حمل مي نمايند ارامنه نيز مجاز به حـــمل سلاح باشند» ـ « چركــــــس ها اجازة دخول به شهرها و روستاها ي ارمني نشين را نداشته باشند» ـ به هر حال نظام جديد حاكم بر عثـــــماني توانست دو سا ل آرامش نـــسبي را بر خاك باقــي مانده حاكم سازد اما اين آرامــــش به مذاق دول اروپايي بويژه ، خوش نمي آمد. اين بار دول متخاصم به بــهانه سرشمار ي ارامنه هلاك شده ـ فراري ـ زخمي ... وارد ميدان شدند. در اثناي اين سرشماري ارامنه در روستاي ( ســـــردار آبــاد ) به وسعت 9000 كيلومتر مربع پرچـــم خويش را بر افراشته و اعلام استقلال نمودند حالا نوبـت اتحاد چهار مركز ارمنــي بود.
در كنفرانس صلح پاريس در سال 1919 دو ارمنــــي از طــرف ارامنه شركت مي كنــــند:
1ـ بوغوس نوبر ا زسوي ارامنه قسطنطنيه
2ـ آهارونيان از طرف ارامنه روس. اين دو در طول كنفرانس به دفعات با اشاره به خدمــتي كه ارامنه به دول اروپا و روس نموده بودند ، تقاضـاي حما يت ا ز آنا ن را نمودند و نهايتاً در سال 1920 در كنفرانس سور، ارمنسـتان بعنوان كشوري مستقل با وســعت 85000 كيلو متر مربع در مركزيت روس به رسميت شناخته شد و چوخور سعد با تغيير نام به ايروان پايتخت آن گرديد. ويلـــسون رئيــس جمهور آمريكا شخـــصاً ا ين اعلان را امــــضاء نـــمود و سرحدات آنرا مشـــخص ساخت. در ســا ل 1921 ارامــــنه خود اعلان استــــقلال مي نمايند( در مركز ارمنستان) و در پايان همين سال ارمنستا ن توسط قواي اتــحاد جماهير شوروي اشغال و اين جمهوري به ديگر ايا لت هاي فدارتيــــو شوروي علاوه مي گردد.
مدعي جديدي ديگر: كردها
كردها در واقـــع از سال 1870 به بعد در چهار چوب ملل جهان پا به عرصــة وجود مي گذارند. در اين تاريخ شـــيخ عبـــيدالله شمزينان به همراه عده اي كـــرد شروع به جنگ هاي مسلـحانه مي نمايد و سپس بـدرخـان بوتــا ن در ادامه ا ين تــحركا ت پرچمدار مي گردد . كردها بعنوان ايـــلاتي كوچنده دائماً در مرزهاي ايران و عثماني به كار كوچ و دامداري همت مي گمارند و عده اي نيز به اروپاي شــــرقي و مركزي مهاجرت نموده و ساكن آنجا مي گردند. اولين جمعـيتهاي مدني و مدرن از سوي همين افراد تشكيل مي گردد. )جمعيت ترقي و تعاون ـ جمعيت هيـــوا). در محدودة كوچ كـردها اولين جمعيت در سال 1922 به نام« جمعيت آزادي كرد» در شهر ارزروم تشكيل مي شود.در سال 1924 نيروي مسلح كرد با سرپرستي احسان نوري ـ رضا بيگ به قرار گاه نظامي بيت الشباب عثماني در شـــهر ارزروم حمله ور مي شوند، اما با مدافعه دولت عثماني كاري از پيش نـــمي برند. در سال 1925 اردوي مسلح شيــخ سعيد بر عليه نيروهاي عثماني وارد جــــنگ مي شوند .آنـــها از طايـــــفة حيدرانلو ساكن موش و بتليس تقاضاي كمك مي نمايند اما وقعي نمي شود.دولت انگليس هم عليرغم وعده هايي كه داده بود ، پشت شيــخ سعـــيد را خالي مي كنــد و به بهـانه « محاربه با شــيخ بر زنجي در عرا ق » نيرويي به كمك شـــيخ ســــعيد نمي فرستد. ارزروم و موش از كردهاي مــــسلح خالي مي شودو شيخ سعيدمجبور به فرار به خاك ايــران مي شود.اما در مسير فرار توســـط كــردي از ايل جـبرانلي گرفتار و مجدداً به دولت تركيه مسترد مي شود. حســـكي تـللو،رئيس طايفه حـــصه ســور جلالي،خود مانـع فرار كـــردهاي مبارز به خاك ايــــــرا ن مي شود و آنها را رأساً به هلاكــــت مي رساند. اما بعد از دستگيري شيخ سعيد، دولت تركيه حسكي تللو را نيز همانــند فردي خائــــن و بي اعتـبار از خود رانده و حسكي همانــــند ديگر كـــردهاي فراري به آرارات پناه برد . شيـخ عبدالقادر و شيخ عبدالصالح دو سركردة كــرد نيز در آرارات بودند. از سوي ديگر كردهاي پراكنده در1927 در بحــمدون لبنان نمايندگاني گرد آوردند و توانــستند مقاوله اي را به امضاء حاضران درآورند.
متن مقاوله :
1. تبديل جمعيت هاي پراكنده كرد به يك جمعيت واحد.
2. مبارزه با سربازان ترك تا آخرين نفر.
3. مسلح نمودن كردها با سلاح هاي جنگي.
4. تشكيل يك اردوي نظامي.
5. برچيدن اختلافات فيمابين با ارامنه.
6. برقراري دوستي و برادري نزديك با دولت ايران.
7. كنار نگاه داشتن كردهاي ساكن سوريه و بين النهرين از اين مقاوله.
نام جمعيت جديد خويبون تعين گرديد و سردمداران آن جـــلادت ـ كا مران بـدرخان ـ ممدوح سلــــيم بــيگ ـ شاهـــــين بيـــگ ـ احسان نوري پاشا ـ حســـــكي تللو(سركردة آرارات) واهــان پاپازيان ( ا ز سردمداران حزب داشناك) مشخص شدند.
با وجود اينكه كـــردها در 1915 عليه ارامنه حركات دهشتـناكي را مرتكــب شده بودند اما روز آشــــتي بر عليه دشمن واحد يعني ترك ها ، فرا رسيده بود. در سال 1926 احسان نوري از آرارت به مركز فـــعاليت واقــع در داخــــل ايرا ن مهاجرت نمود. در سال 1927 اولين جنگ بين اردوي تركيه و اردوي كـــرد ـ ارامنه در گرفت. در اين جــنگ 200 سرباز ترك هلاك شده و 400 نفر اسير گرديدند از اين 400 نفر اسير تنــها يك نفر زنده ماند و به خاك ايران گريــخت و ماوقع را تــــعريف نمود. با وجود اين دولت تركيه به كردهاي ياغي امان نامـــه اي داد و به آنها اجازه داد به مناطق قشلاق و ييلاق خود برگردند. كردها ابتدا در دسته هاي پنج نفره وسپس ده نفره و سپس به صــورت ايلي به خاك تركيه مراجـــعت نمودند. در اين ميان از مبارزان مســــتقر در آرارات دو نفر به نامهاي سـيد عبدالـــوهاب و تمرشــــكي نيز مراجعــت نمودند. تا پـا يـان سا ل 1930 در گــيريـــهاي پراكـــنده مـــيان كــردها و تركــــها(عثــماني و آذربايجــــاني) بوقوع مي پيـــوست و در اين تاريخ صــــفحه آخر ماجرا فرا رسيد.به دستور احسان نوري جنگ در اجريش ـ پانتوس ـ زيلان ـ سيپان ـ تندروك ـ ايغدير ـ بايزيد ـ قارص ـ ساري قميش ـ قارا كوسا ـ آواجـــيق ـ حـــياط و اورامـــان آغـاز گرديد.اردوي تركيه آنها را به عقــب راند. دولـــت وقــــت ايرا ن فرمــــان تـير را به هركــــردي كه از مرز مي گذشت داده بود اما سران كـرد را به سوي خــــود فرا مي خواند! احسان نوري از اين سران بود.
بعد از فروپاشي جبهه آرارات، جلالي ها به مكان اوليه خود يــــعني چوخور سعد (ايروان) قصد مراجعت نمودند اما ارامــنه مانع اين امر گرديده و آنان را به مهاجرت مجدد به خاك تركيــــه مجبور كردند. تعيين حدود ايــــــران و تركـــــيه از سال 1856 بواسطة اين جدال ها متــــوقف گرديده بود. فلذا دراين سال 1920، با نظارت انگلــيس تعيـين سرحدات شروع گرديد . كــــردهاي عشاير مجبور به تعييــــن محدوده اي براي اسكان دائمي خود گرديدند. آنان با تـوجه به خيانتي كه در حق دولت تركيه نموده بودند واهمه داشـــتند فلذا مهاجرت به خاك ايران را ترجيح دادند. دولت ا نگلـيس با توجه به مناقشاتي كه بر سر هرات با ايرا ن داشت در اين مورد طرفدار مطـلق تركيه بود. اما بعد از دريافت هرا ت از سوي ايران، ا ين بار طرفدار منافع ايران گرديد. دولت وقت ايران نيز زمان مناسبي را براي مرزبندي بين ترك هاي عثــماني و تركهاي ايران در يافته بود.بنابراين با اســـتقبا ل از مهاجرت كــــردها ، همــــــگي آنها را در مرزهاي شمالغرب كشور اسكان داد. ا يل جلا لي ـ مصـــير كانلي ـ خلــــيل كانلي ـ جوخلف ـ ساكان به نواحي قاراسو ـ آرارات و ماكـو كوچانده شدند. حــــيدرانلوها با قريب 600 عائله ايلي يكجا به محال قارا عيني كوچانده شدند.و در اين سال جنـــــــگ جــهاني دوم شروع شد. دولت ايرا ن از كـردها بعنوان يك اردوي مجاني سوء استفاده نموده و آنان را در برابر اردوي تـــرك و روس قرار داد.و به اين جــــهت نيز به آنان آزادي نسبي نيز اعطا نمود. اما در اين ا ثنا ولايي ها ـ شيخ كانلي ها ـ بلخ كانلي ها ـ جنكانلي ها شروع به جنـــگ با يكديگر نمودند.
كردهايي كه از عراق و سوريه فرار كرده بودند ، در اين شرايط خاك ايرا ن را براي خود مناسب تر يافــــته و از مرزهاي آواجـيق و قـوتـور به داخل ايرا ن سرا زير شدند. سلطان عزت الله خان، رئيس اردوي نظامي ايران در مرز، اين كـــــــــردها را باعزت تمام در سلماس و اورميه جاي داد! ايلات عروس ـ تاگور ـ جـوپـران در ماكو ـ ايلات سقري ـ اشـــمك ـ قوتور ـ بوتـــــان ـ شيپـــران در چهريق جاي گرفتند. سيميتـقو بعنوان رهبر كــــردهاي مهاجر شروع به تقسيـــم زمين هاي زراعي ـ خانـــــه هاي مسكوني ـ باغا ت و دام هـــــاي آذربايجاني هاي ساكن منطقه بين كـردهاي مهاجر نمود. مردم ســـلماس كه از حمايــت دولت قطع اميد كرده بودند، خود رأساً قيام نموده و اقدام به حفاظت از شهر خود نمودند. اما دولت ايران در سفارشــــــي رسمي به آنها «اگر طالب امنيت هســـتيد به نــــقاط ديگر مهاجرت كنيد! » تكــــليف مي نــــمايد! از طرف ديگر همـــين فرد( عزت الله خا ن ) اقدام به مســـلح كردن كـــردي ديگر به نام عمر آقا شــكاك نمود واورا به نبرد سيميتقو مي فرستد. نهايت سيمـيتقو مجبور به فرا ر به تركيه مي گردد. نصرت الله خان اعتلاء الملك ، والي جديد آذربـــايجان اولين كاري كه مي كند كشتن عمر آقا شـــكاك به دست كـــــرد ديگر است و سپس به كردهاي بين النهرين سفا رش مي فرستد كه « همانند يك ايراني ا صيل ، يك آريايي ا صيل ، به ايل خود، به سرزمين خود برگرديد!». به هرحال از آنجا كه دولت انگلستان طالب آرامش در سرزمين هاي بين النهرين است تا حد توان امكان مهاجرت كــردها را به ايران و تركيه فراهم مي نـــــمايد. دولت شــوروي به هر دو دولت ايــرا ن و تركـيه هـــشدار مي دهـــد كه« كــــردها قابلــــيت خدمتگزاري به هر كسي را دارند ». دولت انگلـــــيس به مذاكره با دولـــت شــــوروي مي نشيند و آنها را راضي مي كند تا مقاوله اي مشترك در خصوص كردها براي ايران و تركيه بنويسند. بر اسا س ايـن مــقاوله به هر دو دولت تكليف مي شود « هر كــــرد ياغي كه از سرحدات عبور كند دستگير و به دولت تابـــعه عودت داده شود» .اما اين مقاوله مابين دولتين ايرا ن و تركيه چندا ن هم صادقه اجرا نشد واز سويي ديگر كـــرد ها به آساني نمي توا نســـتند عاد ت ديـرينه خود يعني كوچ وغا رت را فراموش كنــند. اولين تعدي مرزي در منـــــطقه ياريم قايا ـ خان گديك ـ گول ييلاق به وقوع پيوست و دولت ايران كردهاي ساكن در آ واجيق را به جنگ ايــنان فرســـتاد. دولت تركــيه در عــرض يك روز 80 بمب به ايــــن مناطق افكند. دومين تعدي در مناطق شيطان آباد و دده حسن روي داد. دولت تركـــيه براي مقابله به مثـــل مجــدداً سيميتقو را به ايران گسيل دا شت.
وي داخل شـهر ا شـــنويــــه شد و در حا ل يكصد سوار كـــــرد را گرد آورد و با والي اشـــنويه به مذاكره نشست. بنا به دلايلي كه هنوز هم معلوم نگرديده ا ست سميـتقو در همين روز كشته شد.جمعي از اقوام وي كه در تركيــه ساكن بودند به جهـت انتقام خون وي به روستاهاي بولاق باشي ـ قــوزولو ـ آيي بيــگ ـ شـــيله ـ تورنگ ـ سولطـان تپه هجوم آوردند . به هر حال در اين روستاها ديگر تركي ساكن نبود و همگي كـرد نشين گرديده بودند. كـــــردها با يكديگر به جنگ خونين پرداختند و دولت هاي ايران ـ تركيه روس و انگلــيس در اين باره كاملاً سكوت اختيار كردند و به كـــــردها اجازه دادند تا آخرين نفر يكديگر را هلاك كنند.البته دولت انگليس چندان هم بيكار نبود و در همـــين سال(1310) فــــردي بنام كلنل ادموندز را ميان كـردهاي موسل و كركوك فرســــتاد تا آنها را مسلح نمـــــوده و زمينه هجوم مجدد به تــركيه را فراهم كند.كنسول گري تـركيــه در ارومــيه چنين نامه اي به تهران مي نويسد: كمـيتـه داشــناك هــــــاي مركزي تبريز، به كــــــردهاي مسلح ساكن منطقه ، كمك هايي مي نمايد و دولت ايران عليرغم اطلاع از ماوقع مانع كار آنها نمي شود..» منصور نخست وزير وقـت، به اين اتهامات جواب رد مي دهـد و اين در حالي است كه وزيـــر جنگ وقـت ايرا ن محمود خان اميني ، راساً اقدام به كوچاندن ايلات جلالي ـ فروزنده ـ ايوب آغا ـ ابراهيم آغا و احسان نوري به مناطق قـاراداغ ـ اردبيل ـ خياو - خلخال و خوي و اسكان آنها در اين مناطق مي نمايد وجالب است كه اين ايلات دست روي هرزمين و خانه اي مي گـذارند ، وزير جنگ ، خــود آنها را مصــــادره و در اختيار كردها قرار مي دهد.
اما در همين روزها كــردهاي مرز نشين كما كان در جنـگ بايــكد يگرند.آغا گول ـ گئچي داغي از طرف حاج اسماعـــيل ناور و زيوه سفلي ـ دومــانــلي داغلار از طرف ايــوب آغـا مـورد هجوم قرا ر مي گيرد. بروحسكي تللو در آغداش ـ اوروج كندي ـ تاش كندي و قاراداغ بـــساط جنــگ را مي گستراند. در منطقه ساري اوجاق جنگ با مرگ بروحسكي كــرد و كلبــعلي تــــرك به پايان مي رسد.( كلــبعلي از مهاجران نخـــجواني بود كه داوطلبانه در برابر يورش كـردها و ارامنه اردويـــــي مبارز تشكيل داده بود.) دولت ايران در همدستي با كردها اردوهاي مبــارزه خلـــقي كه در مناطــــق ديــــزج ـ بازرگان ـ سمتي آباد ـ قارا قويون ـ دانانلو و آواجيق توسط آذربايـــجاني هاي داوطلب بر پا گرديده بود، از هم پا شيد و سرهنگي بنام ( اميني) را ناظر جنگي منطقه تعيين نمود. سرهـــنگ امــــيني به جـــهت جـلب رضايت كردها عبدالله خلف و شيخ رسول، پسران حسكي تلـــلو و تمامي طايفه وي را از تركيه آورده ودر مــاكــو ـ آق بـــولاق ـ كروان كندي ـ قيزيلجا و قارا آغاج بعنوان مالك دائـــمي اسكان مي دهد. سپس طايــفه هاي محــو بــكر و ابراهـــيم حسين را ا ز مشــگين شهر فرا خوانده و محال قارا آ ينا را به آنها مي بخشد. ونيز شيـــخ قــــادر را ازكـركـوك فرا خوانـده و مـحال آغ گول را به وي مي بخشد.
سرهنگ اميني به جهت اين خدمات شــايان از رضا شاه پهلوي مدا ل ليا قت دريافت مي كند و در مراسم دريافــت نشان مي گويد: با وجود اينكه كــــردهاي ياغي و استقلال طلبان آذربايجان را مي توان با يك سياست شديد تنبيه نمود و آنها را براي تمام عـــمر از صرا فت ا ين خيالات ا ندا خت، معــــهذا حالا كه ارادة شاهـــانه و خوا ست ايشـان در محو ا ينان است... ا لبته اين كار هرچقدر كه هزينه بردارد بايد اجرا شود! وي در ادمه خدمات خويش منطقه آق بولاق ـ قاراآغاج ـ مخور ـ كورن كندي ـ صدر كندي ـ سيلو كندي ـ مخنث قشلاقي ـ زليم خان قشـــلا قي و شهر ماكو را كلاً از كردهايي كه از عراق و سوريه كوچ نموده اند ، مملو مي نمايد.
آذربايجان در حصر مدعيا ن
در چنين شرايطي بد نيست نظري بــيندازيم به شرا يط آذربايـجان ا ز سا ل 1500 ميلادي به ا ين طرف . در سالهاي 1500 حاكميت صــفوي در ايران حاكم بود . محدودة حاكميت آنها در سال 1508 عبارت بود از خراسان ايران ـ آغري داغ ـ عراق عرب ـ ا ز درياچه آمودريا تا رود فرات به مركزيت آذربايجان . در جنگ چالداران به سا ل 1514 مناطق ارزنجان ـ ديار بكر ـ ماردين و آنـــــادولو از تسلط صــــفوي در آمده به امپراطوري عثـــماني علاوه گرديد . علت جنگ مداوم بين اين دوملت همزبان و هم مذهـــب همانا سياست هــــاي دولت انگليس بود و بس. اين دولـت ابتدا با تبليغ هاي كــذايي از مذاهــب ســـني وشيعه، دو همسايه را نســبت به هم بدبــين ساخت و پس از جنگ چالداران اين دشمني به مرحله بالفعـــــل درآمد. شاه اسماعيل در سال 1524 وفات يافــــــت.فرزند وي شاه طهماسب در سال 1555 با دولت عثمــاني مقاولة صلح امضاء نمود. اين صلح تا سال 1578 دوام داشت و در ا ين سا ل سلطا ن مراد به قفــقازجنوبـــي لشگر كشي نمود و شماخي ودربندرا اشغال نمود.درسال1579 شاه اسماعيل دوم به جاي شاه طهـماسب بر تخـت سلطنت نشست. وي ا بتدا قرارداد صلح ا ستانبول را با عثماني امضاء نمود و سپس پايتخت را از تــبريز به قزوين منتقل كرد . در سال 1598 نــيز ا ز قــــزوين به اصفهان منتـــقل نمودند و در نتيجه تبريز و تمامي آذربايجان را به تنهايي همانند مرزي در برابر عثماني و روس رها نمودند. در سال 1607 قشون آذربايجان توانست چوخور سعد و قسمتي از گرجــستان را از عثماني باز پس بگيرد . به هرحال جـــنگ هاي مـــداوم با همـــسايگا ن باعــث گرديد شاماخي ـ تبريز ـ نخــــجوان ـ اردوبــاد و جلفا از جنبه تجاري دچار ضعف گردند و در واقع به نــابودي اقـــتصادي و امنيــــتي گرفتار آيند. در سال 1608 صفويان رسماً اردبيل را شهر مقدس و اصفهان را پايتخت اعلان نمودند و بقيه نقاط كشور رابه چهار خانليق تقسيم نمودند:
1ـ تبريز (طا لش ـ ساحل خـــزرـ قاراداغ ـ خوي ـ سراب ـ شـــماخي ـ مغـــان ـ مرنــدـ شرق درياچه اروميه)
2ـ چوخور سعد( نخجوا ن ـ سواحل آرا ز ـ ماكو ـ آغري داغ )
3ـ قاراباغ (شــهر مركزي ـ گنجه ـ قاراباغ كـــوهستاني ـ قـــارابـــاغ آران ـ آغستافا ـ اردوباد ـ برگــشاد ـ جلفا ـ جوانــشير ـ آراز باسار- گرجستان جنوبي ) .
4 ـ شيروان ( شماخي مركزي ـــ شكي ـــ ارش ).
اين شرايط تا سال 1640 دوام يافت و اين مناطق روبه رشد و ترقي راه پيمودند . در اين سا ل دولت روس شــــروع به دست انـــــدازي به دول حاشيه خــــزر نمود . با ضعف دولـــت مركزي بر شدت اين د ست اندازيها افــزوده شد . در سال 1723 دولت روس نقاط بــــسياري از حاشيه خزر را به تصرف خود در آورد . در 1726 دولت عثماني تفليس – شماخي – گنجه – تبريز و خوي را تصرف نمود . در 1721 خانليق شيروان اعلام استقلال نمود . در 1722 مقاوله اي بين ايران و روس بر قرار گرديد . در 1726 نادر شاه افشار در مغان تاجگذاري نموده و خود را پادشاه ايران خواند .در آن تاريخ قاراباغ – شيروان – تبريز – چوخور سعد – و دربند از اراضي آذربايجان به شمار مي رفت . از آ نجا كه نادر شاه دائما در حال لشگر كشي و جنگ بــــود كشور به خانليق هايي كوچك تبديل گرديد . تنها خانليق هاي دا ير در آذربايجان به شرح ذ يل است :شكي – قاراباغ – قوبا – شماخي – باكو – گنجه – تبريز – سراب – اردبيل – خوي – اروميه – طالش – قاراداغ – مراغه – ماكو – جواد – خلخال ـ نخجوان .
حاكم وقت قاراباغ به نام خاچين موغرو بود كه علاوه بر اشغال قاراباغ مناطقي از قارا كليسا – بايتو و خدا آ فرين را اشغال نمود . اين خانليق هاي كوچك هر يك گوشه اي از كشور را در ا ختيار خود گرفته و بنا بر دلخواه خود اداره مي نمودند در 1801 دولت روسيه گرجستان شرقـــي را تســخير نمود . در 1803 اردوي روس به گنجه هجوم آورد و پس از يك سال نبرد توانــست در 1804 گنــجه را اشغا ل كند . دولت ايران اعلام جــــنگ به دولت روس نمود . اما با ناتواني تمام قاراباغ – شكي – و بــــاكو را نـــيز از دست داد . در ا كتبر 1812 ايران و روسيه قرارداد گلستان را در محــــــال گلستان قاراباغ امضا نمودند . قسمت هاي زيادي ازآذربايجا ن رابه دولت روســيه بخــشيدند . براساس اين قــــرارداد مــناطــق ترك نـــشين گنجه جديدـ قاراباغ ـ نوخا ـ لنـكران ـ شاماخي ـ قـــوبا و دربنـــد به روسيـــه داده شد . درسال 1826 اردوي آذربــا يجــا ن جنوبي براي بازپس گرفتـــن قاراباغ به آ نجا يورش بردند . سر كردة اين اردو شاهزادة قاجار عباس ميرزا بود كه در تبريز به دنـــيا آمده بود. اما ا ين ا ردوي خلقي در برابراردوي مجهز روس كاري از پيش نبردو به هلاكـت عده بسيار ازآنها انجاميد. درسال 1828 ـ مـاه فــورال ، مـــقاولــــه تركمانچاي بين روس و ايران منعقــــد گرديد. در اين مــــقاوله رود آرا ز بعنوان مرز دو كشور مــــشخص گرديد و شهرهاي بسياري از آذربايـــــجان به دولت روســـيه واگذار گرديد. روس ها با تغـيير نام اين شهرها تحـت برنامه(كره پوستونو)، ساكنــان اين شـــهرها را هم با اين شــــعار كــه « روس سرور شماست يا قبول كنـــيد يا مهاجـــرت كنيد» روبه رو ساختند . آذربايجـانيها كه در وطـــن خود ماندند از خدمــت سربازي ـ كارهاي دولتي ـ تحصيل و تمامي كارهاي سياسي معاف شدند .آنها تنها اجازه حفظ قران را يافتند! و نيز در قانوني كه در سال 1847 تصويب شد از هر ده عائله يك پسر و از هرپانزده عائله يك دختر به ا ربابا ن روسي بايد داده مي شد .در سال 1867 يك برنامه ديگر به نام (يئليز آوت پول)يعني مرزبندي جديدشروع شد ودراين برنامه تلاش درفاصله انـداخـتن بـين شهرهاي آذربايجان و جا يگزين كردن اقوام روس ـ ارمني ـ چركســـي ـ يــهودي و تاتار در آن شهرها بود و ا ين برنامه بي وقفه ادامه داشت. دراين روها، آذربـــايجان جنوبي در ســـيـطرة قاجــارها با نداري و بيچارگــــــي و سخــتي هايي شديد دست به گريبان بود و مجال شنيدن بلايايي كه برسر برادرانشان درحصه شمالي مي آمدنداشتند.
به هر حال وجود منابع و معادن نفت درقسمت شمال و در حاكميت روس، براي افراد بيكار اين ســــــوي مرز، راه فراري گرديده بود . نفـــت حاصـــله به روســـيه و اروپا مي رفت و كارگران نفــت نيز به تبع توانستند راه به ا ين منــاطق باز كــنند و از دنيايي د يگر سواي آنكه در آ ن مي زيستند خبردار گردند. رهبران اين طيف، رهبران جنگي نبودند بلكه رهبران دانش و آگاهي و شاعران و نويسندگان ممتاز آن دوره بودند. روزنامه اكينجي منتشره در سال 1875 به زبان تركي از جمله آنها ست. به هر حال اشاره اي اندك به دولت عثماني و حمايت از آنها ، براي هجوم گاماندرهاي روسي به مركز نشــــــــــريه ، د ليل كافي بود. معهذا آذربايجانيان در طي اين ساليان بود كه به ا صل اعتقاد به خويشتن و دست شســـتن از ديـــگرا ن پـــــي بــــردند و در كناركارهاي فرهنگي به پروردن رهبرا ن سياسي نيز پرداختــند . علي مردان توپچي باشي ـ احمد آغا ا وغلو ـ علي بيگ حســين زاده ـ محمد امين رسول زاده ـ نصيب بيگ ـ يوسف بيگ از جمله اين رهبرا ن بودند. با عهد قرارداد تركمانچاي دولت ايران از نظر ســياسي و ا قتــــصادي كاملاً تحت تسلط روس قرار گرفــته بود و انگليس در تلاش يافتن راهي جديد، هر روز ترفندي تــــازه به كار مي بست ، چنانكه در سا ل 1844 با آفريدن فتنة باب، آشــوبي تازه به راه انداخت. از سويي ميرزا ملكم طريقه اي جديد بنام عذميه به راه انداخت. درسال 1892 شـــيخ جمال الدين افغاني فرقه اي بنام( اتحاد اسلام ) به راه انداخت . حوضة بيداران نيز يكي از ترفندهاي انگليس بود. در 1896 ميــــرزا رضا كرماني از ابواب جمعي اين فرقه ، ناصرالــدين شاه را ترور كرد.
در سال 1855 انگليس از سمت جنوب وارد كشور شد و با غصب منابع نفتي نسبت به استحصا ل و صدور آن اقدام مــــي نمود.از اين رو دول روس و انگليس با دست اندازي به مناطق پر منفعت جنوب و شمال كشور عملاً اختـــــيار كشور را در دست داشتند. نها يتا در 1905 ســـتار خان براي برپايي مشـــــروطيت در تــبريــز بپا خاست . در همين سا ل حزب سوســـيا ل ـ دمكرات در تبريز تشكيل يافت و در سال 1907 رسماً اعلام وجــــود نمود . خواست همگي آنها برپايي مشـروطه بود. با مبارزة سياسي و رزمي نــها يتا ً توانستند مشروطه را برقرار سازند. ستارخان در سال 1914 در پارك اتابك تهران ، از سوي قـــواي ارمـني و فارس به شهادت رسيد. باقر خا ن در 1916 در قصر شـيرين بد ست يك كرد به قتل رسيد. در همين سالها آذربايجان شمالي براي ارامـــنه اي كه از خاك عثـــماني و يـــا ا ز اردوگاههاي روس مي گريختند، محل امني گرديده بود. اما آذربايــجانيـــهاي ساكن اين منــــطقه عــلاقه اي به همـــسايگي با چنين افرادي كه ( نـــــمك خـــــــورده و نمــكدان مي شكستند ) را ندا شتند . درسا ل 1905 احمد بــيگ آغا اوغلو، يك اردوي دفاعي در برابر تهديدات ارامــــــنه تشكيل داد. در 1911 حزب مساوا ت تشكيل يا فت. شعار آنها « ترك شدن ـ مســلمان شدن ـ معا صر شدن » بود. در اين اثنا گرجي ها با حمايت آلمان ، ارامنه با حمايت بلشويك ها ، متحد شده و خواستار انحصار راه آهـــن بـــا كـو گرديدند. لنين، فردي بنام استفان شو ماياني را بعنوان كميساري عالي قـــفقاز تعيين و به باكو فرستاد شوماياني به مسكو چنين مي نويسد : براي انسداد راههاي شرقي آنـــادولــــــو و براي حصر تركهاي قفقاز، ايجاد حاكميت ارمني در اين منــطقه ضروري به نظر مي رسد. درجهت ا ين هدف شــــــوماياني ا نتخابا ت مجلس بلديه بــاكـو و انتخابات كميساري را زودتر از موعد مقرر به راه انداخت و با انـــــجام پـــــــــاره اي نما يش هاي سياسي آذربايـــجاني ها را ا ز ا ين دو مركز كنار گذاشــــــت. در سال 1918 ماه مارس، سه روز جنگ خونين در بــــاكـــو به راه افتاد و در عرض ايـــــــن سه روز 10000 نفر از آذربايجا نيها هلاك شدند.
در 11 مي 1918 قفقاز شمالي اعلام استقلال نمود . آذربايجان بعنوان قسمتي ا ز اين بخش شامل شهرهاي باكــــو ـ جواد ـ گويــجه ـ شماخي ـ قوبا ـ لنكران ـ گنجه ـ جوانشير ـ شكي ـ آراز ـ قاراباغ ـ جبرا ئيل ـ زنگه زور ـ قازاق ـ ايــروان ـ نخجوان ـ شرور ـ بايزيد نو ـ تفليس ـ بورچالي ـ زاقانالا بود. دول آمــريكا ـ فرا نسه ـ ا نگليس ـ ژاپن اين كشور را به رسميت شناخت . اما اردوي سرخ روس براي تسخير مــجدد آذربايجان در تــــلاش بود . و در مرزهاي آذربايجـــان مستقر شده بود. محمد امــين رسول زاده ، صـــدر دولت آذربايجان به دفعات خواسته و مقصد اصلي آنان را به گوش ملت مي رساند. اما دشمن نيز بيكار نبو د. دولت روس بوسـيله دست نشانـــدة خود نريمان نريــمان ا ف به گوش مردم مي رسانـــد كه « اردوي روس در حمايت از اردوي ترك آنادولو خواستار عبور از آذربايجان است اما محمد امـــــين رسول زاده نمي گذارد !» نهايتاً در27 نيسان 1920 به داخل خاك آذربـــايــــجان هجوم آورد و در مد ت انــــدكي جمهوري دمــــكراتيو و نــــــوپاي آذربــــايجـــان را ساقط نمود. و اين اردوي مهاجم نه تنها كمكي به اردوي آنـــــادولــــو ننـــمود بلكه در جهت وسعــــت بخشيدن به ارمنستان، ايروان را اشغا ل و به ارمنستان جـــديد داد. امــــــــوا ل مـــــصادره شده از آذربـــايــــجانـــيــها در مقياس هاي ميليوني بر واگـــن هايي كه به مســـــــكو مي رفتند انباشــــته مي شد و بر روي واگن ها نوشته مي شد: ارمغان پرولتاريا به رفيق لنين!
در آذربايجان جنوبي در اين سالها شيــــخ محمد خياباني رهبر مبارزة ديگري بود. درسال 1920 وي در آذربــايجـــــــان دولت خود مخــــــتار( آزاديستان )را اعلام نمود و در عرض يك سال خدمات بسيار شاياني به آذربايــــجان نمود. دولت مركزي تهـــــران براي برانداختن او دست به دامن خيل مردم عوام گرديد و توانـــــست در ماه سپتامبر 1920 بد ست همين مردم، عالي قاپـــو را اشغال و اعضاء آزا ديستان را به قتل برساند . با شهادت شيــخ محمد خياباني آذربايجان مجدداً به چنگ رضاخان پهلوي افتاد.در همين سالها انقلاب محمدتقي خان پسيان در آذربايجان ، مازندران و خراسان مي توان ديد. رضا پهلوي اين بار با استفاده از كـــردها، پسيان را در خراسان و حيدرخان عمي اوغــــــلو را در مازندران و مـــيرزا كوچك خان را در طالش به هلاكت رساند. تا سال 1941 آذربـــــايـــــجا ن شمالي در چنگا ل روس و آذربـــايـــــجان جنوبي در چنگا ل پهلوي توا ن نفس كشيدن نداشت.
دراين سال(1941) سيدجعفر پيشه وري از باكو به تبــريـز آمد و به محض ورود توسط عمال رضاخان دستگير شد . پس ا ز 11 سال آزاد شده و با هجوم اردوي روس به ايرا ن و تبعــيد رضا خان مواجه مي شود. پيشه وري حزب دمكرات را مجددا ً به راه مي اندازد و در 21 آذرماه ا ين سا ل آذربايجان را فدرا ل اعلام نموده و با قواي ملي همكاري كرده و كارهاي ارزشمند زيادي را انجام مي دهــــــند. اين بار پان فارسيست هاي تهران نشين و سركردة آنان رضا شاه پهلوي ، با ا نتسا ب پيشه وري به مكاتب كمونيسم و ماركسيسم مي خواهد وي را از وجهه عموم حذف نمايد . دولت آمريكا بعنوان قدرت جديد، به اين منطقه از جهان پاي گذاشته است و براي برپايي مركزي دست نشانده ، هيچكس به اندازه محمد رضا شاه مناسب نظر او نيست.دولت امريكا در برابر راندن قواي روس از خاك ايران، امتيازاتي را از دولت وقت ايـــران مي خواهد. روزهاي پاياني جنگ جهاني دوم است و دول روس و امريكا بعنوان دو قدرت برتر شروع به تقــــسيم جهــــان مابيــــــــن خود مي نمايند.اردوي روس به ترك آذربــايجان و مازندران عمل نمو د. اردوي پهلوي ميدانست كه دولت دمكرات آذربايجان فاقد ارتش و نيروهاي رزمي است . بنابراين با تعجيل به اين خطه هجوم آورده و در مدت اندكي اين منطقه را مجدداً اشغال و شروع به قتل و غارت نمودند. در عرض سه ماهة اول تنها 25000 آذربـــايــــــجاني به جرم فدراليسم خواهي ، قتل عام شدند و ميليونها آذربـــايـــجاني ديگـــر مجبور به ترك ديار گرديدند . نوشتن و خواندن به زبان مادري مطـــلقاً قدغن اعلام شد و فـــــارس نمودن آذربايجـــــانيها و آريا يي گرداندن آنها، از پرو ژه هاي اساسي محمد رضا به حسا ب مي آمد.
شايد احوالات آذربايجان در سالهاي 1910 – 1920 نياز به تـــحريري د يگر دارد . در اين سالها دولت جديد روس براي تعيين نمودن سرحدا ت خود اقدام به اخراج هر قـــوم مهــــاجر – يـاغي – سركش ا ز محدوده خود نمود . گرجــــــــي ها از خاك روسيه رانده شده و جــيلوها ا ز خاك تركيه رانده شـــــده بودند . ا ين دو گروه هــما نند كساني كه همه چيز خودرا باخته باشند پاي بند هيچ قاعـــده و قانوني نـــــبودند . در آن تاريخ شهر اروميه شهري آباد و سرشار از نعمــــت هاي فراواني بود و اين شهر براي رانده شده ها مركزي مناسب چپــاول و يكه تازي بود . از ســوي د يگر پيدا شدن سر و كله كساني چــــــون بارون آرداشز – مسيو قــــوژول – پاتريك مارشــــيمون – بارون آرمناك – آغا پطروس – آغايوف – بارون هراند – ژنرال يودينيج – وارطان ائرمن – وئرتزرائرمن – دوكـــــتور نويان – ژنرال واديولســـكي – بارون آرمـــــناق – بارون استاپانياس – اسحاق نصراني – مستر ميلر – كلنل اشتولدر – سيمتقو – دوكتور آليس – بارون مناسي يانسن – بارون مناسكان – مسيو مورو – ماژور ايديل – بابايــــوف – بروت آغا هركي – مـــرگـــــور – جبرئيل بوداغيانس – ويليام بيچ – ژنرال پالتانيف – پتروس خان ياور – ژنرال تامام چف – ژنرال ليدينسگي – گورگيز ائرمني – گورد آراسي – نيكيتين – تراكايف – بارون جرماك – ژنرال چرزونيف – پولونيك كوزومين – بارون قاراپت – ايوشه – خليفه مارونيه – ژنرال دنسترويل – مسيو دنسخا – عمرخان شكاك – ماژور فوكل – تومانيانس – سرهنگ شموئيل – شيخ بارزان – شيخ عبدالقادر – سورن ائرمني – مسيونر سومتاق – شپلي – مسيو شاتل – كلنل شارديني .....و صد ها نفر ديگر در آذربا يجــان جنوبي چندان هم تـــصادفي نبود .
هر روز در هر گوشـه از شهر مركزي جــديـــد بنا مي گرديد . ايـــن مراكز، يا مركز طبــــي بودند - يا مراكز مذهبي از آن مسيونرها – مراكز سرپرستي كودكان يتيم – مراكز خصوصي تحصيل – بيمارستـــانها – سربازخانه ها – مدارس – كنسولگري ها – تلگراف خانه ها – منشي خانه ها – مراكز خريد و فروش عمومي – مراكز كميـــــسيون – مراكز حــــــمايت از فراريان و غيره بودند . ا لبته بحـــــــثي در خصوص عنوان اين مراكز نيست اما نكته قابل تامل كار اصلي آنان بود كه آنهم وارد نمودن وسايل بي حد و حصر جنگي و حمايت هاي مادي فراوا ن از افرا د تحت فرمان خود بود . و ا فرا د تحت فرمان آنان عبارت بودند از نصراني ها – آســوري ها – كردها – ارامنه – روس ها – انـــگليسي ها – آ لمانيها – مســـــــيحيان – يهوديان – لازارها – تاتارها – چركس ها – نستوري ها – و سايره . و قابل تامل است كه مراكز فوق نيز به مراكز ديگر تقســــــيم ميشدند . مثال : مراكز مسيحــــيان به كاتــوليك ها – پروتستان .. و غيره تقسيم ميشدند و چنين شد كه در اروميه حتــي خانه اي بدون عنــــوان و مركزيـــت وجود نداشت . تنها كساني كه فاقد مركز واحد و رهبري صالح بودند مالكان اصيل ( ارومـــيه) يــــــــعني آذربا يجا نيها بودند ! ما ل و دولت ، جا ن وعائله آنــها اگر از د ست ارا مـــنه نجا ت ميافت گرفتار كردها ميشد و اگر از كردها نجات ميا فت از دست آسوري ها رهايــــي نداشت . به هر حال هرچه بر وسعــــت اين مراكز افـــــزوده ميشد ، ارومــــيه كوچكتر ميگرديد و مرحله بعد يعني دست يازيدن به روستاها و شهرستانهاي اطــراف ارومـــيه شروع گرديد . در چنين وانفسايي سميـــتقو نيز نسبت به شرا يط روز ، گاهي با قواي روس – گاهي با انگليس و گاهي با تهران وارد معامله ميشد و در هر معامله اي آماج وي آذربايجانيهاي بومي بودند . كشتارهاي سميتقو در خوي و سلماس هرگز فراموش اهــــــالي نــــــمي شود . در چنين شرايطي آذربــايجــــــانيهاي درمانده در حاليكه هيچ كمكي ،حتي در حد قوت لايموت از مركز براي آنان نمي رسيد مجبور به ترك خانه و ديار خود مي گرديدند و كساني كه در بين راه گرفتار حرامي ها و چپاولگران نـــــمي شـــــدند و سلامت به مــراغـــه يا تــــبريز مي رســــيدند ، خودرا بسيار سعادتمند مي پنداشتند !تاريخ منتظر ما نخواهد بود
نكات ذكر شده فراز و نشيب هايي مختصر از تاريخ و حوادث آن هستند و چه بسا حوادثي كه ا ز ديد تاريخ نگاران پنهان بوده است و يا اينكه در نگاشتن آ ن مجاز نبوده اند . اما با يك نظر گذرا ميتوان ديد كه هزاران شهر و روستا ، هزارا ن انسان از اين خطه يا تحفه وار بخشيده شده ا ند و يا هلاك گرديده اند .معهذا ، هنـــــوز هم ميتوا ن استعمارگران طمعكار را ديد كه جذب طبيعت زيبا و پر نعمت اين ديار و دارايــي هاي مادي و ذاتي آ ن و از همه مهمتر مجذوب شرايط ژئوپولتــــيكي اين منطقه ، مشغول برنامه چيــــني هاي مداوم هستند . در چـنين شرايــــطي گناهها را به گردن ديگران اندا ختـــن و آنها را باعث و باني دانستن ، شايد چندان صحيح نباشد . چراكه خود ما هم ســـــهوهايي را مرتكب شده ايم . آذربايجاني كه يكصد سال تمام از فرهـــنگ – مدنيـــت – زبان – ا يل و تبار خويش و دنياي بيرون دور نگاهداشته شده است ، بطور طبيعي امروزه چنين ملتي را خواهد داشت كه از سياســـت – از روابط صحيح – از اقتصاد راستـــين – از حركت هاي صحيح و ا ز ديــــگر طلب هاي زمان دور افتاده و مجبور به پـــناه بردن بر افكار و ايده هــاي د يگرا ن گردد . امروزه براي بيان حرفهايمان و به انجام رساندن خواسته هايمان ، تكرار و تجربه راههاي گذشته در واقع كاري بيهوده است .
بايد كه شرايط امروز را از ساليان قبل مي سنجيديم . به سبب همين عقب ماندن از قافله زمان ، بايد كه با قاطـــــعيت بيشتري تلاش نمود . امروز با ميدا ن عمل دادن به افراد آگاه و با كسب راهكار از آنان ، شايد كه بتوانيم براي گريز از اين شرايط آ شفته راهي بيابيم . تاريخ متوقف و منتظر ما نخواهد بود . رهروان چنين راهي ، بي وقفه بايد كه راه بپيما يند . وگرنه توقف همان ، زير دست و پا له شدن همان و اين بار با ذلت محو شدن از روي زمين منتظر ماست . خلقي كه به دارايي هاي خود ايمان نداشته باشد چگونه ميتواند ديگران را به اين ايمان فراخواند ؟ از ملتـــي كه شــــعر مي سرايد نبايد توقع شمشير بر گرفتن را دا شت و سخــتي هاي زمان با شـــــعر نا هـمگون مي نمايد و اگر خودمان سرنوشت خويــــش را ننگاريم، به يقين ديــــگرا ن به خوا ست و ميل خويش خواهند نـــــــگا شت . در ا ين باره به جاي انباشــــتن نفرت ، كينه از ديگران ، اندكي هم كه شده از خودمان گله مند باشيم . (( ما ، كي و چه وقت ا زصميم قـلب وجود خويش را فرياد زده و اعلام نموديم ؟ كي و چه وقــت بصورت جـدي بلا يايي را كه بر سرمان آمده فرياد زده و ديگران را به قضاوت خوانده ايم ؟ كي و چه وقت متحداً به سوي راهي ممكن قدم بر داشته ايم ؟))
پايان
posted by3:22 PM
Tuesday, February 17, 2004
بــم ، بيلان كار شش دورهء مجلس
حكمت الهي حتي در آنچه كه انسانها بدان فاجعه هاي طبيعي اطلاق مي نمايند نهفته است . و براي د يد ن اين حكمت ها با يد كه د يدي حكيمانه داشت .البته انسانها زماني كه تعلق به سرزميني مشخص دارند و از فرهنگي مختص تغذيه ميشوند ، طبعا به هر مسئله اي ، چه فاجعه آميز و چه فايده آميز ، با د يدي متفاوت نگاه خواهند كرد و بر داشتي متفاوت خواهند داشت . بنابراين اگر ما زلزله را فاجعه مي ناميم كاملا ناشي از د يد ماست و اگر مرد مان كشوري چون ژاپن – اندونزي و... زلزله را تنها نمودي از طبيعت فعال مي بينند ناشي از تجربه ها و يافته هاي آنهاست .
بــم اگر چه به زير خاك رفت اما در كفه د يگر ترازو توانست حقايقي را از زير خاك بيرون آورده و د ر معرض د يد همگان قرار دهد . بــم فداكارانه اين وظيفه را عهده دار گرد د تا خط بطلا ني بر تمامي عوام فريبيها و شعارهايي نه چندان صد يق و آمارها يي نه چندان د قيق بكشد. بــم با چهره خون آ لود و خاك آ لود خويش يك صفحه نمايشگر از بيلان كار مجالس شش دوره اي قبل و د ولت هاي را س آن مجالس گرد يد. بــم به جاي نقطه هاي پايان هزاران علامت سئوال و ترد يد را در ذهن تماشاگران اند وهبار و گريان خويش قرارداد . راستي چرا ؟
چرا سازمان ميراث فرهنگي نتوانست در بازسازي و حفاظت از ارگ بــم كارنامه قابل قبولي ارائه دهد ؟ درحاليكه ميتوانست از بود جه هاي دريا فتي و نيز از هزينه هاي كسب شذه از « شبهاي خاطره انگيز بــم » مبلغ قابل توجهي موجودي داشته باشد تا آن حد كه بتواند كارشناسان حفظ آثار باستاني را از كشوري چون ايتاليا به كار گيرد و به جاي خشت مالي و ظاهر سازي ارگ نسبت به ثبات پي و ستون هاي ارگ همت گمارد
چرا مسئولان شهرداري و شهرسازي نتوانستند يك هتل استاندار د براي توريست ها و بازد يد كنند گا ن ارگ فراهم نمايند ؟ در حاليكه توان اين كاررا دارند و نمود آن را در برجهاي سر به فلك كشيده پايتخت به عينه مي توانيم ببينيم .
چرا مسئولان آموزش عالي نتوانستند يك خوابگاه و يك ساختمان دانشگاهي مناسب براي هزاران دانشجو و محققي كه براي دانشجو بود ن و مخقـق بود ن از جيب خود وجه هاي بالايي را هم پرداخت مي كنند ، بسازند ؟ در حاليكه ميتوانستند حداقل از هزينه هاي كلا ن ثبت نام اين دانشجو چنين كاري را به انجام برسانند
چرا مسئولان آب و آبياري نتوانستند انشعاب ها و توزيع هاي اصولي و آبياري را حداقل منطبق با شعارها و برنامه هاي دهن پركني كه ارائه ميدهند به انجام برسانند .؟ در حاليكه ميتوانستند اين پروسه را از محل وجوه حق انشعاب و حق اشتراك هاي بي حد و حسابي كه از مردم دريا فت مي دارند اجرا نمايند .
چرا مسئولان برق رساني نتوانستند پيش بيني چنين وقايعي را در امور فني خويش بنمايند و زلزله رود - بار را اينگونه سريع فراموش نمود ند؟
چرا مسئولان مسكن و شهر سازي نتوانستند بناهاي استاندارد و اصولي را بر پا نمايند ؟ در حاليكه ميتوانستند با هزينه نمود ن بود جه هاي دريافتي از دولت و عوارض و ماليات هاي دريافتي از مردم مصالح ساختماني مقاوم و مفيد تري رادر اختيار مردم و نهادها قرار دهند .
چرا مسئولان بهداري و بهداشت كلا فارغ از حوادث ، فاقـد هر گونه مراكز پايدار و وسايل اضطراري براي چنين مواقعي هستند ؟ در حاليكه ميدانند كشور ما هر آن آبستن حادثه اي طبيعي و غير طبيعي است و در حاليكه براي كمك رساني به حاد ثه د يده هاي د يگر كشورها داوطلب تر از همه در ميدان حاضر ميشوند چرا به جاي يك نهاد مسئول و متولي براي چنين مواقعي در آن واحد صدها مركز مسئول و غير مسئول ظاهر ميشوند و تنها براي پر كردن ستونهاي خالي كارنامه هاي خويش چند صباحي ميدان داري ميكنند وديگرهيچ...
چرا سازمان صدا و سيما ، بــم را فقط با ارگ و خرما به تصوير مي كشيد و هيچ نظري بر پايه هاي لرزان زندگي مرد مان اين منطقه نيفكند و هيچ هشداري به هيچ سازماني نداد ؟ در حاليكه هم بود جه كافي براي اين كار دارد و هم مجوز قانوني و رسمي . پوشا ند ن چهره واقعيت هاي كريه هر منطقه در قالب رپرتاژهاي فرمايشي د يد يم كه ذ ره اي از فاجعه امر نكاست .
به هر حال هر وجب از خاك بــم و هر ثانيه از روزگار بــم حامل صدها سئوال اين چنيني است و بد نبال آن سئوالي د يگر : چند ين بــم منتظر چنين فاجعه اي نشسته اند ؟ و چند ين مجلس د يگر را بايد منتظر بمانيم تا از جدال و در گيري با خويش فراغت يافته و به مسائل مردم بپردازند ؟ امروز د يگر در بــم د يواري افراشته نمانده است تا نمايند گان دوره هفتم مجلس آن د يوارهارا با پوسترهاي رنگي خويش اند وده نمايند ، كسي چه ميداند با ادامه اين سهل انگاريها و بي مسئوليتي ها براي دوره بعدي مجلس چند د يوار بر افراشته خواهند بود ؟ ..هر چند كه اگر تنها ، د يوار اعتماد مردم بر افراشته باشد كافي است . براي حفظ اين ديوار چه كرده ايم ؟
زهـره وفـايـي
posted by3:34 PM
Monday, February 16, 2004
(Xaricə) adlı dustaqda bağlanan AZƏRBAYCAN evladlarına ithaf:
Dəxil
Hər gün bir lələk,
Dəxilə salıram!
Bir gün olar,onu sındırıb,
İçindən bir cüt qanat taparam!
Bəlki də o gün,
uça bilməyən,
köçəri bir quşa,
bagışladım dəxili.
Sındırmadan, sayı bilmədən!
Ərdabilli oğlum, Süleyman'a bir töhfə:
Ovucların yaşıl-yaşıl
açır günəşə ağac.
yağışları damcı-damcı
çəkir içinə ağac..
cəsareti nədən doğur,
bilirsən?
torpağında
qol-qol atmış
KÖTÜKdən!
posted by4:43 PM
Sunday, February 15, 2004
عظمت خانيم پولادلو
١٢٩٥ گونش ايلينده، آذربايجانين حياتيندا گئده ن ديرگين (؟) گونلرده، بو ايالت هر طرفدن و هر تورلو دوشمانلار ساريسيندان هوجوملارا معروض قالميشدي. آنجاق دوشمانلارا آرتيق مئيدان وئره ن، خالق آراسيندا اولان داغينتيليق و آيريليق ايدي. بو باره ده موغان چؤلو بير گئنيش يئر اولاراق و بير چوخلو ائللره و طايفالارا ماليك اولاراق بو چتينلييى آرتيق دوشونوردو.
موغان طايفالاريندان اولان پولادلو طايفاسىنين ضييالي بير قاديني عظمت خانيم آديندا، ائلات طايفالارينى بيرلشديرمه يي دوشونوردو. او، مييانادان آرازا كيمي هر نه طايفا وار ايدي ائلچي گؤندريب و اونلاري بيرلييه چاغيردي. همين گونلرده رضاخان پهلوي ساريسيندان نوروز بيگ آدلي بيري، طايفالارا باشچي سئچيلميشدي و آغ بوروندا طايفا باشچيلارينى شاه فرمانيني آلماق اوچون دعوت ائتميشدي. بو توپلانتىدا جواد خان، حاجي عليلو طايفاسي باشچىسي، عظمت خانيمين بيرليك مكتوبونو چيخارديب و اوخويور. نوروز بيگ آجيقلانير و خانلارا « بير قاديندان نه ساياق سؤز ائشيتمك اولور؟» دئييب، اونلاري رضاخانا ساري چاغيرميشدي. آنجاق خانلاردان بير سايىسي نوروز بيگه بعلي دئميشلر و بير سايىسي عظمت خانيما ساري گلميشديلر.
نوروز بيگده، چوخلو توپ – توفنگ وارميش و عظمت خانيم نهضت-ى جنگل (ميرزا كوچك خان) باشچيلارينا٬ ها بئله شازدا ميرزا (لنكران خانلاريندان) و تاليش و خالخال خانلارينا مكتوب يازير و اونلاردان ايمداد ايسته يير. آز زاماندا بير مجهز اوردو حاضيرلايير و دوشمانلاري (روس –رضاخان و ارمني اردوسو) موغان چؤلوندن قووور. رضاخان بير مجهز اوردو٬ سروان داوودخان و مختار نظام باشچىليغى ايله عظمت خانيمين برابرينه گؤنده رير. عظمت خانيمين اوردوسونا ايبـيش خان – قليـنج خان – جوروق خان (عظمت خانيمين حيا ت يولداشي) – جوزي خان و فيروز خان (عظمت خانيمين اوغلانلاري) باشچيليق ائديرديلر. ايلك محاربه ده سروان داوود خان هلاك اولدو. ايكينجي محاربه ده رضاخان اوردوسو آغير توپلار و مسلسللرله هوجوما گيردي. ائل محاربه چيلري چاديرلاريندا توپلار آلتيندا هلاك اولدولار. عظمت خانيم توتولوب و اردبيلين نارين قالاسينا سورگون اولدو. اوغلو فيروز خان 1308 ده تبريزده تيرباران اولدو. امير عشاير خالخالا ساري قاچيب و اورادا بير پارا توفنگچينى باشينا ييغيب نارين قالايا هوجوم مقصدينده ايدي. آمما خبرچيلر تئزدن بيليب و امير عشايري توتوب، تبريزه آپاريب و بير ايل سونرا اورادا اعدام ائتديلر. عظمت خانيمين ائوي «آلار» دا يانديريلدي و بو محاربه ده اؤلنلرين سايىنى 200 نفر يازيبلار.
عظمت خانيم تكجه قالان بالاجا اوغلو، جوزي خانلا، عؤمرونون سون گونلرينى اردبيلده گؤز آلتيندا سوودو. و نها يت 1312 ده وفات ائتدي. اونون قوچاقليغي و ايگيتلييى هله ده ائل آراسيندا تمثيل كيمي گئديري. روحو شاد اولسون!
زهره وفايي – تبريز
posted by1:34 PM
